Бир кюн Зухура атасына жал барып тиледи:
— Уллу хан, мени сыйлы атам! Манга бир къала ишлет. Ол чыгъышха, батышха да баргъан жолланы юсюнде болсун. Анга аллай терезеле салдыр – мен баргъанланы, кетгенлени, келгенлени да кёрюрча. Жоллагъа къарай, эрикгеним кетерча, узакъ кериуанла мени жюрегими ачарла, къайгъыларымы чачарла.
Зухура туугъанлы ойнап, кюлюп туруучу Бабахай, энди къынгыр сёз эшитгенлей: «Асмакъ! Асмакъ!» – деп къычырып тохтайды. Башха заманлада, шашхан этгенча, къалада ары-бери жёбелеп, нек жёбелегенин а кеси да билмей, айланады. Зухураны кёз жашлары аны жюрегип эритгендиле ол кюн. «Ахшы, къызым, балам, сен айтханча, тюз аллай къала ишлетейим!» – деди. Шахарында битеу да белгили усталаны жыйып, Зухура сюйгенча къала ишлерге буюрду.
Устала аллай къала ишлегендиле – башына къарасанг, кёз къаматхан, ичине кирсенг – тюбюнде аякъларынг учхан, къабыргъалары жаухарча жанып, бетинги, къанынгы да кёргюзтген! Терезелерине келгенде да, ала дунияны тёрт жанындан да узакъдагъын – жууукъ, алашадагъын – бийик, бийикдегин – алаша этип кёргюзтгендиле. Дунияны тёрт жанына да кериуанла, жолоучула, Аллах жолун излеген гъашыкъла, мискин мухажирле – бары Зухураны бу къаласына сейир этип оза эдиле.
Къала битгенлей, Зухура, эмчек анасын да алып, ары кёчгенди. Зухура да, атасына ёчюкленип, къатына эмчек анасындан башха адамны къоймай эди. Бир кюн Зухура, къалада олтуруп, акъыртынчыкъ саз согъа, тарыгъыуларын айта эди. Эмчек анасы, къатына келип, аны сейирлик кюйлерине тынгылап, къатында олтурду. Зухура, эмчек анасына айланып, былай айтып тиледи:
– Бир сорлугъум барды санга, манга берген акъ сютюнг бла тилейме, жашырмай айт!
Эмчек ана:
– Неди сорлугъунг, балам? Айт, мен билгенни сенден жашырмам, – деди.
Атасыны кюйсюзлюгю ачытхан Зухура былай сёлешди:
– Тахирни хан сарайдан нек къыстадыла? Аны менден былай узакъ нек этдиле?
Эмчек анасы, жарсып, бу хапарны айтханды.
– Зухура, ханым, халалым, жазыуунг – къыйын, мадар – аз, бу дунияда махаббат отун ёчюлтюрге ким кюрешмейди?! Сен да зарлыкъны, менсинмекликни оюнчагъы болдунг. Тахир бла сени таза сюймеклигигиз къара Арабны зар кёзлерин чыгъарып, ол малгъун ызыгъыздан болгъанды. Марап, къарап, хар сёзюгюзню, кюйюгюзню эшитип тургъанды. Барын, барып, ханышагъа айтханды. Зухура, балам сени ананг бу ишни болурун сюймегенди, къара Арабны къозутуп, ханнга да тил этдиргенди. Араб, сыйлы ханыбызны бахчагъа элтип, Тахир бла сени къалай тюбешгенигизни кёргюзтгенди. Алай, сизни сюймеклигигизни кёрюп, ханыбызны жаны ауругъанды, сени Тахирге берирге таукел болгъанды, той къууумгъа кирип, ханышагъа айтханды. Ханыша, сыйлы ханыбыз бу ишни этмей къоймазын ангылап, аман акъылгъа, керахат ишге берилгенди. Хыйлачы къуртха къатынны чакъырып, хыйны этдиргенди. Мен билген олду, Зухура, алтыным.
Зухура, бу хапарны эшитгенде, эси аууп, кёп заманны къайтышалмай тургъанды. Эмчек анасы, чечек-гокка хансладан дарман суула этип, аны бла бетин, къолун, аягъын, башын сылап, сюймеклик кюйдюрген балагъа минг амал эте эди. Къайтышса, кёзлерин ачса, къатында Тахирни кёрмей, дагъыда жиляп, кёкюрегин кёл этип, аууп къала эди. Чолпан кёзлери, къалам къашлары, акъ бети мутхуз болдула. Аны жанына, эсине къоркъуп, эмчек анасы болгьан ишлени анга айтханына сокъураннганды.
Эсине келген заманлада Зухура, туруп барып, къаланы терезесинден жарыкъ дуниягъа къарайды. Бир кюн Зухура къаладан алай къарагъанда, бир гъашыкъ киши Тахир этген сюймеклик кюйлени айтып бара эди. Зухура аны эшитгенлей, юйюнде кийимлерин жыртып, кесин талап, жангыдан жиляп башлады. Эмчек анасы жетип тутду, къарауашла гузаба болдула. Бир адам да бир амал да эталмай, ахырында кеслери анга къошулуп, жиляй эдиле.
Тахир шашхын да андан онглу тюйюл эди. Юйсюз болуп, таралып, къаланы тийресинде, бахчада, кериуан орамлада ачы кюйле, тарыгъыула айтып, ол да кюнюн аман бла оздурады. Бир кюн Тахир, алай айлана, жюрюй, Зухураны терезесини тюбюне келип тохтады. Кесини келгенин билдирип, былай жырлады:
Къара бир ариу Зухура,
Дертиме дарман Зухура,
Берген сёзюн, умутун
Терк унутхан Зухура.
Хайран болгъан тенгинден
Хапары жокъ Зухура,
Сюйгени бла къалыргьа
Къадары жокъ Зухура.
Ашыкъ Тахир келгенди
Терезенги тюбюне,
Тынгыла бир, Зухура,
Сюйгенинги кюйюне.
Тынгыла, жазгъы гюлюм,
Къарачач, къаракъашым,
Сёлешсем – ариу тилим,
Хакъ жолунда жолдашым.
Кел, ийнагъым, къанкъазым,
Чолпан кёзлю ариуум.
Къыш болуп, чакъгъан жазым,
Къалмагъанды къарыуум.
Жарыкъ ауаз алдыргъын,
Кёзюме нюр жандыргъын,
Бу кюйген жюрегими
Бир сёз айтып, къандыргъын.
Кел, ийнагъым, булбулум,
Жарыкъ жаннган жаухарым,
Сакълайды Тахир къулунг,
Кёре къанлы жауларын.
Кёре къанлы жанларын,
Санга тартады жаным.
Кел, бийикде маралым,
Жарыкъ бериучю тангым!
Кел, къаланы ачайыкъ,
Бирге болуп къачайыкъ.
Душман табалмаз бизни,
Къайгъыланы чачайыкъ.
Керти сюйген жан болса,
Хапарымы алмазмны?
Жюрегимде къайгъыны
Жюрегине салмазмы?
Зухура, Тахирни ауазын эшитип, терезеге чапды. Эмчек анасы, ызындан жетип, тыяргъа кюрешди. «Тахир айтхан къанлы жаула кёрюрле, анга да, санга да жангы азап берирле, ачма, кёрюнме», – деп тиледи. Зухураны анга тынгылар къарыуу болса уа! Башын терезеден къаратып, ол да Тахирге бу кюйню айтды:
Эркинлик менде тюйюл,
Жокъ мени бир гюняхым.
Сенича, мен да хайран,
Кюеди мени жаным.
Кёкюрегимде жара
От болду, жана-жана,
Ашыкъ къыйынлыгъындан
Не кёрдюм, халны сура!
Тахир, жаным, солтаным,
Санга къурманды жаным.
Ёлсем, жесиринг болуп,
Олду санга дарманым.
Тахир Зухураны кёргенинде кёзлери къамап, къарангы атип, эси ауаргъа жетишди. «Аллах мени былай насыпсыз этип нек жаратханды!» – деп, ташха-суугъа табынды. Бираз эс жыйып, бу кюйню айтды:
Тахир къулду кесинге,
Булбулду нюр бетинге.
Ариу-ариу сёйлейсе –
Ийнанмакъ жокъ сёзюнге.
Тахир кюйлеринде «насыпсыз Зухура» деп кёп къайтарып айтханында, Зухура, таралып, кесини насыпсызлыгъын билгенди. Зулму дунияда сюйгенледен насыпсыз ким болур! Тахир бла Зухура алай эдиле.
Тахир, кёп тарыгъыуларын айтып, Зухурагъа: «Биз былай не ючюн айырылдыкъ бир бирден?» – деп сорду. Зухура эмчек анасындан эшитген хапарларын, жиляй-жиляй айтды. Аны кёз жашлары, ариу бетин жуууп, инжи бюр-тюклеча, ёшюнюне тама эдиле.
Была бу халда, бири къаланы тюбюнде, бирси аны терезесинде тохтап, бир бирлерине сыр айтханларын, кюй этгенлерин душман кёзю чалгъан эди. Ол адам, къысха чабып, къара Арабха хапар берди. Малгъун Араб ол хапар-ны ханнга сууутмай жетдирди. Ары дери да Бабаханны тилчилери, малгъун мыртазакълары, Зухураны халындан изми берип, ханны къозутуп эдиле. Араб да ол иш бла келгенде, чамланып, кесин тыялмай башлады. Ачыуу къайнап, Тахирни тутуп келирге олсагъатдан башкеслеринден бир бёлегин жиберди. Ала жетгенде да, Зухура – къаланы башында, Тахир – къаланы тюбюнде, бир бирге къарап, кёл ушакъгъа кетип тура эдиле. Башкесле, буйрукъгъа кёре, къаланы тёгерегин алдыла. Тахирни тутдула. Ол кёзлерин Зухурадан алмай, аны атын айтып къычыра эди.
Тутхун Тахир баланы ханны аллына алып келдиле. Хан, къаны къызгъандан, тахында олтуруп туралмай, ары-бери къыстау жорта эди.
Бир ханы кертилиги кемсиз болмаз,
Бир тутса, терсни-тюзню сюзе турмаз.
Къарыусузгъа, тюз болуп, тёре къурмаз,
Зорлукъ таба, игиликге баш урмаз.
Кертиди: «Ханны сёзю – жалгъан» деген,
Жан билмез бир ханны да кёлюндегин.
Айтханы, къайтханы да женгил болур, –
Ичинде ибилис бар кёрюнмеген.
Ичинде ибилис бар кёрюнмеген,
Игиликге жол бермей: «Ёлюм!» – деген.
Тахыны алтынында, къылычында
«Залимге узакъ ёмюр келир!» – деген.
Хар хан да накъут-налмас къаласында
Сунады кеси олтургъан, кеси сюзген,
Жюрюйдю ибилисни къалкъасында,
Аныды къолундагъы къара жюген!
– Хей, башкесле! Къайдасыз?! – деп къычырды хан. – Жокъ этигиз бу нажасны! Башын кесип атыгъыз! Дауурбасла къагъып, халкъны жыйыгъыз! Ким болса да, мунуча ниет этген, хан къызыны къатына тийишген, – мындан тергеу, оюм этсин!
Ёзюрле, бирден болуп, ханны аллында кеслерин жерге атдыла, тобукъланып, алтын этеклерин жалап, жал барып: «Бу жол, не болса да, бу факъырны эркинлигин, къанын бизге къой, биз оноуун этербиз», – деп, тиледиле. Ёлюп кетген Бахирни бетинден Тахирге аланы жанлары ауруй эди.
Хан, къайтышып: «Къалсын бу жол ёлюмден! Бу жол сизни сыйыгъыз болсун, – къояма! Къысха заманны ичинде Мардин18 шахаргъа сюрюгюз, андан бери айланса, буйругъум – буйрукъду, соруусуз, жалдатлагъа берип, ба-шын кесдирликме!» – деди.
Алай бла ёзюрле Тахирни башкеследен тартып алдыла. Онгуна, солуна эгетле салып, узакъ Мардин шахаргъа атландырдыла. Ол шахаргъа баргъан жол да Зухураны къаласыны жаны бла ёте эди. Эгетле, Тахирни жолгъа чыгъарып, къаланы къатына жетгенде, аны жюреги жанып, кёзлери къаланы терезелерине аралдыла. Бети от болуп, солууу къызыу келип, бу кюйню айтханды:
Къардаш эдик жыйында,
Жолдаш эдик оюнда.
Анты урсун, сени атанг
Къоймады мени мында.
Атанг къолгъа алгъанды,
Зор кишеннге салгъанды,
Кери, тутхун этсе да –
Жаным мында къалгъанды.
Шагъырей жау чыкъмайын,
Жигит кёлю сынармы?
Сюйгенине жетмейин,
Сюйген кёлю тынармы?
Жесир бугъоу – бутумда,
Къайтыу бар умутумда,
Сюйгенни кючю жетмез
Сюйгенин унутургъа.
Хан къыйнайды жанымы,
Ичед таза къанымы,
Эсингде тут, Зухура,
Мени бу айтханымы:
Къадар жолум узакъды,
Халал кёлюм мудахды.
Хакъ жетгеннге ушайды
Айырылыр ууахты.
Эмчек ананы сютюн
Экибиз тенг ичгенде,
Айырылмазгъа ант этдик,
Турсакъ да бу кишенде.
Сен къалагъа къайтханда,
Анам чыкъса аллынга,
Къайдад десе уланым,
Налат бере къанлыгъа, –
Айтырса кёз кёргенни,
Атанг манга бергенни!
Сыйлы кёр, жан аурутуп,
Тахирни эсгергенни!