Апсаты

Апсатыды тогъай башлы, танакёз,

Сюрюулерин терс жоллагъа жибермез.

Аны барды учхан къушлай жюрюшю,

Тар къоллада, чууанлада — кириши!

Тау башлары, ойра, болур, чууана,

Мараучу да келе болур къууана.

Аркъасында, ойра, аны къауалы,

Апсатыпьа болур былай жууабы:

— Апсатыны берир кюню сют кибик,

Бермез кюню болур аны ит кибик!

Берир болсанг, тар къошунда улутма,

Бериучюнгю, ойра, бийим, унутма!

Тар къошунну айры башын кенг этгин.

Ырысхыны, ойра, мында кёп этгин!

Сени малынг къолда талан агъачлай,

Къойма, тейри, сабийлени сен ачлай.

Сабийлени ачлай къойгъан сен болсанг,

Ким аурутур жарлылагъа, ойра, жан?!

Къауалымы жауу болур балаууз,

Кийиклени болма къойчу къанаууз!

— Жарлы уучу, алгъыш эте, атланыр,

Танг алада къауалына къапланыр.

Апсатыны къулакълары тик турур,

Ойра, кесин халал, чомарт сундурур.

Ол уучуну элтип барыр бийикге,

Буйрукъ этер жугъутургъа, кийикге:

— Жалай, жалай, жалаулагъа чыгъайыкъ,

Уучуладан тасха-таша бугъайыкъ.

Уучуладан тасха-таша турмасакъ,

Биз аланы терс жоллапьа бурмасакъ,

Ала бизни марап, къуууп,тутарла.

Жаш кийикле къан курттакла жутарла.

Жалаулада апсатыдан батыр жокъ,

Анга ышаннган уучулада акъыл жокъ.

Апсатыны кёзю болур жютюлю,

Жарлы уучу келмез жолгъа тюртюлюр.

Апсатыны сёзю болур буйрукълу,

Таналары тарда алтын къуйрукълу.

Апсатыны къызы болур Гошала,

Жугъутургъа къысыр эчги къошалла.

Бирси къызы болур аны Жансюер,

Жугъутурну къолтугъундан къан сиер.

Жугъутурну къолтугъундан къан сиер,

Жарлыгъа бергенни, ойра, жан сюер.

Апсатыны жашы болур Ындырбай,

Шапаланы жюн тюбюнде тындыргъан.

Ындырбайны барды марал къошлары,

Эгиз табар жугъутургъа къошханы.

Илишаннга эки марал тутулмаз,

Ындырбайдан жюмел улакъ къутулмаз.

Апсатыны жашы болсун къууатлы,

Къызы болсун тауда эгиз улакълы.

Жарлы уучу таугъа чыгъып къарады,

Кийиклени бирем-бирем санады.

Улакълары ташдан ташха секире,

Жугъутурла къара къанла кекире.

Жугъутурну бирден сора тиши жокъ,

Аллах берсе, апсатыны иши жокъ.

— Биз барабыз эрттенликде атыугъа,

Керекдиле буу мюйюзле сатыугъа.

Керекдиле бизге малла къурманнга,

Жугъутурну башын атдым туманнга…

Жарлы уучу алай айтып олтурду,

Акъ башлыгъын жёрмеледен толтурду…

Къар жауады

Къар жауады, боранды,

Байны неси къорайды?

Тоханада жатады,

Малый багъа сатады.

Къуу тёшекде жатады,

Кёз илишан атады.

Кюн къайгъысыз батады,

Танг ашыкъмай атады.

Нёхю ахча санайды,

Кёп эсе да, къанмайды.

Жашауу байны былайды,—

Жарлыланы талайды.

Къызы чачын тарайды,

Бай жашлагъа къарайды.

Жашы эсирип ауады,

Къар а тынмай жауады.

Къул къалтырай эшикде,

Хыбырт тону — тешикли!

Таш юйюнде от этмей,

Ашаргъа ашы жетмей,

Ишлейд белин тюзетмей,

Къыйынлыкъ андан кетмей.

Жаш айла байла былай,

Къарын жауларын сылай.

Жылкъычы тюзде бузлай,

Отунчу ачдан жиляй,

Аямайын жанларын,

Ырмах этип санларын,

Сууукъ бузуп къанларын,

Ишлеп жашагьанларын,—

Бай эсине алмайды,

Аллахдан да къоркъмайды.

Жарлыгъа къарамайды,

Жукъгъа да санамайды.

Жукъ айтыргъа жарамайд,

Айтса, патчах унамайд.

Байны къайгъысы жокъду,

Юсю, къарны бек токъду.

Сагъыш

Олтурдула бурун бизде

Жарлы къарт да, бий да бирге.

Табындыла бир тейриге,

Бирлик болду элибизде.

Бий бийлигин анда кёрдю —

Къарыусузгъа къарыу берди!

Элни ишин этип келди,

Бек сыйлыгъа да тергелди.

Душманладан сакълай билди,

Бирге ойнап, бирге кюлдю,

Эл сюйгенни ол да сюйдю,

Бушуулада бирге кюйдю.

Энди бийлик учуз болду,

Адет, тёре къутсуз болду,

Биз кёрмейбиз онгну, солну,

Ким излейди аман жолну?

Тау башында тау болмаз..

Тау башында тау болмаз,

Жангыз терекден бау болмаз.

Къылыч жара сау болса да,

Сюймеклик жара сау болмаз.

Санга къыйыкъ бла баргъа…

Санга къайыкъ бла баргъа

Умут этгенем. Къайыгъым

Тюбю башына бурулуп,

Мен жарты жолумда къалдым.

Мени ёнюмю эшитмейсе,

Атынгы айта, жолгъа чыкъсам.

Ж алан къая зынгырдауун

Эштеме, сени чакъырсам.

1890

Къоншубуз. Ожакъ тютюнюнг…

Къоншубуз. Ожакъ тютюнюнг

Дайым кёрюнюп турады.

Алай санга узакъ жолум —

Чегемден Багдадхачады.

Атанг бла къарындашынг

Арабызны кенг этдиле.

Мен санга жарсый тургъанлы,

Эншге кёп суула кетдиле.

Юйюнгю эшиги манга

Ачылырыкъ болмаз, алай —

Гюнахлылагъа жаннетни

Эшиги ачылмагъанлай.

Арбазынга къарай озама…

Арбазынга къарай озама,

Отуннга бара танг алада.

Сени жилягъан тауушунгу

Эшитеме мен къаялада.

Адамла угъай, къаяла да

Жазыкъсыналла экибизге.

Сени атанг бла къарындашынг

Бир да эримейдиле бизге.

1890

Атанг келди да гюрбежиге…

Атанг келди да гюрбежиге,

Атына кишен ишлетди.

Аны биргесине юйюне

Мени жюрегими да элтди.

Сюеме, кишеним жарасын,

Жюрегим да юйюнгде къалсын.

Атанг эмилик атын тыяр,

Сени уа не хазна тыялсын!

1890

Аллах бизге сюймеклик жазады…

Аллах бизге сюймеклик жазды,

Адамла сыйыралла аны.

Кёкдеги аллахдан кючлюмюд

Жердеги адамны айтханы?

Аллах бизге насып буюрду,

Адамла унамайла аны.

Биз алай тилейбиз табынып,

Нек болмайд аллахны айтханы?

1890

Жал борчум салып тузакъ…

Жал борчум салып тузакъ,

Мен жарлы элден узакъ

Турама. Билмей бир зат,

Жюрегим, жарсып, къызад:

Кетмедим белги берип,

Не тойда эркин кёрюп.

Секиртип кетерлеми,

Мени отуму кёмюп?

Бели инчге — субай назы…

Бели инчге — субай назы,

Агъачы тюз, къара — къашы!

Бек огъурсуз — къарындашы,

Къайгъылыды мени башым.

Элифледен жангылама,

«Мим» жазсам да, «лам» сунама,

Этерими унутама,

Мен былай болуп турама.

Кёзю — къара, бою — субай,

Тангны чолпан жулудузунлай!

Аны манга тюк онгсунмай,

Жиляталла, тюймей, урмай.

Мен нетейим,— къолум къысха,

Амалым жокъ чыдамазгъа,

Аллах бурсун насып ызгъа,—

Жаны ауруп жашха, къызгъа!

Салам жаздым санга артыкъ…

Салам жаздым санга артыкъ,

Сени бек сюйгеним сартын.

Берме манга, созгъан алтын,

Сюймекликни ириатын.

Сен бир юйню чырагъыса,

Тийребизни ийнагъыса,

Сюйген болсанг — къыйналыреа,

Сёзлериме кёл салырса.

Угъай десенг, чалгъым ташха

Тиерми деп, ичим — тасха!

Къарамазса акъсакъ жашха,

Сан этмезсе, алып башха.

Эй-хей, жаным, хур мёлегим,

Акъылынгы терк билейим:

Келечиле жиберейм,

Аллахдан да бек тилейим.

Къара къашынг, къара кёзюнг…

Къара къашынг, къара кёзюнг,

Бал-шекерден татлы — сёзюнг!

Сакълап турсам сени, тёзюп,

Келирмисе манга ёзюнг?

Суугъа бара кёрдюм — азып,

Бетинг да саз, нюрюнг — къачып…

Болмазмы экен къысха насып,—

Аллах бизге жазыу жазып?

Къарап турдум баргъанынга…

Къарап турдум баргъанынга,—

Чачынг жете табанынга!

Бюсюрейме бек халынга,

Сен да къара айтханыма:

Атанг, ананг энчи турур,

Башха тюрлю оноу къурур,

Байгъа, бийге акъыл бурур,

Мен жазыкъны юйюм къурур.

Эки сюйген бир болайыкъ,

Игилеча къуралайыкъ,

Насып табып, къууанайыкъ,

Бирден ожакъ чыгъарайыкъ.

Сакълагъаннга юлюш къайда?

Бу туруудан жокъду файда,

Малым, жерим, юйюм — майна,

Къачырайым къурман айда !

Къоннган къушха базынып…

Къоннган къушха, базынып,

Меники деп айтма сен.

Учуп кетсе, ызындан

Жетерме деп, чапма сен.

Ариу сёзге алданып,

Алырма деп айтма сен.

Арадан кюн оздурмай,

Аны юйюне къайтма сен.

Сенден ариу жокъду деп,

Жаш къызны терилтмегин.

Шекер да, бал да татлы,—

Ариуд жюрек сюйгенинг.

Къаламым, салтам — мюлкюм…

Къаламым, салтам — мюлкюм,

Жюрюдюм, кёрдюм, билдим:

Зулмулу дунияда

Азапды сюймеклигинг!

Ол келди, мени тутду,

Борбайдан алды, жыкъды,

Манга кёп душман чыкъды,

Сынадым айрылыкъны.

Ажымлы ажал кибик,

Бир келсе, тыйыу болмаз.

Кетерсе кийик болуп,

Адебинг, бетинг къалмаз.

Жюрюрсе итча, улуп,

Бетингде нюрюнг къуруп,

Жууугъунг келмез туруп,

Болурса къуру тулукъ.

Бу дуниягъа алай келед

сюймеклик

(«Тахир бла Зухура» романындан)

Бу дуниягъа алай келед сюймеклик, —

Жер жарытып, жаз башы кюн къайтханлай;

Тангнга чыгъып, эркин учхан къанатлы

Адамлагъа сюйюнчюлюк айтханлай.

Бу дуниягъа алай келед сюймеклик,—

Ташны жарып, жашил кырдык чакъгъанлай;

Жесирлеге жан азатлыкъ берирге

Тау жоллада женгил атлы чапханлай.

Жашха, къызгъа алай келед сюймеклик,—

Бу дуниягъа огъурлулукъ келгенлей;

Таугъа, ташха бет жарыкълыкъ береди,

Кюн да бизге тазалыгъын бергенлей.

Сюйгенледе хапар болмай хыйладан,

Къара дертден, харамжюрек зулмудан,—

Дуниягъа ариу кёзден къарайла,

Умут этип гитчеледен, уллудан.

Сюйген жанла, жангы чакъгъан тереклей,

Буз, боран да сакъламайын жашайла.

Игиликден толуп жаш жюреклери,

Жолларына бизден мадар сакълайла.

Алай биз а зулму тузакъ салабыз,

Болмаз ишге къыйналабыз, талабыз.

Заран болуп, эки сюйген жюрекге,

Башыбызгъа кёп гюнахла алабыз.

Сюйгенлеге къара сабан сюребиз,

Ызларындан, итле кибик, юребиз.

Болалмасакъ, саныбызны тюебиз,

Ачыу этип, ичибизден кюебиз.

Насыплыны насыбына зарлана,

Терк жегебиз къара ишге арбала.

Алгъыш угъай, къаргъыш болуп жолубуз,

Барабыз биз ызларындан къармала.

Тахир бла Зухура да кюйдюле

Ол зарлыкъны къара жалын отунда.

От ёчюлюр, терек къурур, жыр тохтар

Хыйлачыны уу тырнакълы къолунда.

Къыз тууду эсе…

Мен айтайым, тынгылагъыз,

Таулу юйде тууулса къыз,

Сый этип, сиз къууанмагъыз,

Бош муратха жубанмагъыз.

Хадиследе кёп окъудум,

Барын кёрюп, арсар болдум:

Тиширыугъа жокъду болум,

Жазаргъа тартынад къолум!

Къыйыннга деп тууар жаны,

Тюзелмез аны бир саны.

Кюе кетер жюрек къаны,

Чапракъдан ётмез айтханы.

Къууанмазла аталары,

Мудах болур аналары,

Кюню, тюню жиляй барыр,

Муратлары толмай къалыр.

Жашлы юйню ким да таныр,

Келген къонакъ кече къалыр,

Атасы байгъа саналыр,

Жууукълугъун ким да алыр.

Жылы жетсе, тыякъ алыр,

Жыйын бла чалгъы чалыр,

Къыйын ишге кючю кьарыр,

Юй ишлергё таш къобарыр.

Жигитлиги терк танылыр,

Иги къызны сайлап алыр,

Жаратмаса, талакъ салыр,

Башха къызны тилеп алыр.

Къызлы юйге кёз къарамаз,

Келген къонакъ кече къалмаз,

Сууу — эркин, отуну — аз,

Берекети бир да болмаз.

Элде жарлыгъа саналыр,

Ашда ол садакъа алыр,

Жууугъу да келмей къалыр,

Жолну кенгден узакъ салыр.

Айтды, баям, халгъа тюшюп,

Къызлы ата — кюйюп, бишип,—

Тиширыуну къыйын ишин,

Ёмюрледе бу келишин:

Къыз туугъаннга къууанмагъыз,

Бош акъылгъа жубанмагъыз,

Анга чюйре ийман, фарыз, —-

Къыйынлыкъгъа келед хар къыз!

Тёреле — сурала кибик

Тёреле, сурала кибик,

Жюрюген заманлада

Намыс, бет, мархумлукъ да

Кёп эди адамлада.

Энди уа не болдула

Ахшы адетле къалмай?

Берекет жокъду жерде

Бир Аллах чамланнганлай.

Жаш къартха къайырылгъан

Кюнлени кёреме мен.

Къул, бий деп айырылгъан

Кюнлени кёреме мен.

Бир бирге жала жапхан

Кюнлени кёреме мен.

Ит иесине чапхан

Кюнлени кёреме мен.

Абдез алмай, намазгъа

Сюелген кибикди ол.

Шамгъа, Кааба ташхача,

Намысха бийикди жол.

Тюшюнде ашлаугъа олтуруп…

Тюшюнде ашлаугъа олтуруп,

Тау бийлеге тенг болгъан жарлы

Тюнюнде, кёз жашын жашыра,

Жангыртады эски мулжарын.

Тюшюн кёреди ол жангыдан,

Чарсда къалкъадыла ашлаула…

Малда туруп, мал болгъан жарлы

Термиледи жарыкъ жашаугъа.

Жигитлиги, ётю болгъан эр киши…

Жигитлиги, ётю болгъан эр киши,

Айтханына узакъ, жууукъ къарагъан,

Эллилеге жарап тургъан хар иши,

Къыйын кюнде къан чериуге баралгъан,

Аллай жашны эрлик болур нёгери,

Таукеллиги къая бузар, жол ачар.

Уугъа чыкъса, бёрю тутар эгери,

Халкъ тынчайыр, анга сабыр танг атар.

Къарындашым, тынгыла манга…

Къарындашым, тынгыла манга,

Бир хапар айтайым санга.

Сен ишексиз ийнан анга,—

Кече жукъламазса тангнга:

Блюм келир бизге билмей,

Алып кетер бизни сюймей,

Биз барырбыз жиляй, кюлмей,

Киши къалмаз мында ёлмей.

Къангагъа салып жуудурурла,

Басхычха салып, къуудурурла,

Юсюбюзге къум къуйдурурла,

Мингкир, Накир буюрурла.

Мингкир, Накир келир бизге,

Суал этер ишибизге,

Бюсюремез сёзюбюзге,

Тебинирле кёзюбюзге.

Биз не этербиз ол зам анда —

Бизде къарыу къалмагъанда,

Жууабыбызны алмагъанда,

Бир болушлукъ болмагъанда?

Къысар бизни къабырыбыз,

Нечик тёзер сабырыбыз!

Бизге юфгюрюлсе сурубуз,

Биз къымыжалай турурбуз.

Юфгюрселе артыбыздан,

Жюклер болса сыртыбыздан,

Терлер агъар чархыбыздан,

Айрылырбыз жартыбыздан.

Бу ишлени кёре туруп,

Нек болабыз харам тулукъ?!

Не этерикбиз ёле туруп —

Жаныбызны бере туруп?

Биз кёрлюкбюз бу халланы,

Биз берликбиз бу жанланы,

Къоярыкъбыз бу малланы,

Чиритирбиз бу санланы.

Кёп жаншайса, Кязим, харип,

Гъафирликге налат салып,

Болалмайса арып, талып,

Гюнахладан азатланып.

Алдамасын ахыр заман,

Сёзюнг — ариу, ишинг — аман.

Буйрукъланы туталмагъан,

Халкъдан тилегенинг ийман!

Жюрегинг бек къаты, базыкъ.

Билмейсен аны сен жазыкъ.

Излемейсе ахырат азыкъ,

Кечсин гюнахларынгы разыкъ.

Сюйгенледен тыялла

Жашла чалгъы чалалла,

Къызла дырын жыялла.

Ата, анагъа гюнахды,—

Сюйгенледен тыялла.

Жашлагъа бек жарашад

Къарасауут къамала.

Сюйгенледен тыялла

Атала бла анала.

Къызла дырын жыялла

Исси, къызыу кюнледе,

Алагъа оноу этелле

Сериуюн салкъын юйледе.

Къызла субай ёселле,

Алаша, къурум юйледе.

Заманлары жетгенлей,

Сормай берип иелле.

Ай, жарлы ата, анала,

Къаллай гюнах аласыз!

Сюйген сабийигизни

Башын отха саласыз.

Сюйгенинден тыйгъанны

Азаплыгъын билмейсиз.

Къыяма кюн келликни

Ангыларгъа сюймейсиз.

1898

Тарыгъыу

Сюе эдим бир уланны,

Жарлы юйюрде туугьанны.

Аны дурус кёрмедиле,

Сюйгениме бермедиле.

Кюн тиймесе мутхуздула

Къарлы тауланы башлары.

Таш жюрекге учуздула

Термилгенни кёз жашлары.

Тюз адамла, не этейим,

Сюймегениме бердиле?

Чал сакъаллы къарт кишини

Манга тийишли кёрдюле.

Угъай деп жууап этмедим

Жаныма къоркъуп, уялып.

Бёлек жылны мен термилдим,

Жюрегим ауруп, къыйналып.

Не къыйынлыкъ, не учузлукъ

Къалмады мен сынамагъан.

Къадар жылда шо бир кече

Озмады мен жилямагъан.

Секирип ёре туруучем

Мен, жыягъыма ургъанлай,

Тангым атып кетиучю эд,

Босагъада олтургъанлай.

Уку къычырыкъгъа жууап,—

Жилягъаным кечеледе.

Жарсыууму киши эсге

Алмад бизни тийреледе.

Алай бла жиляй-жиляй,

Талай жылларым кетдиле.

Бири сатып, бири алып,

Мени малгъа тенг этдиле.

Мен сынагъан зор жашауну

Шо бир тенгим да кёрмесин,

Сюйген тенг къызларым, сизге

Шо быллай кюнле келмесин.

Жюрек сюйюп сиз кёрсегиз,

Сюйгенинден сиз тыймагъыз.

Эркин учхан къанатлыны

Сиз тар чалдишге жыймагъыз

Атам, анам этдиле деп,

Сюймейин эрге бармагъыз.

Жууукъладан къоркъама деп,

Жюрек сюйгенден къалмагъыз.

1898

Бирликни атасы ёлдю

Бирликни атасы ёлдю,

Бизге бек учузлукъ келди.

Кёрмейбиз жууукъну, тенгни,

Жарлыдан ётебиз кенгни.

Бошлагъанбыз ниетлени,

Кир этгенбиз жюреклени.

Барырбыз биз къайры дери,

Къайда болур тюзлюк жери?

Иги эталмайбыз кёлню,

Тыялмайбыз палах желни,

Къаты къысалмайбыз белни,

Ким къоруулар энди элни?

1899

Батырлыкъ жютюд къамача

Батырлыкъ жютюд, къамача,

Къоркъакълыкъ — гумух, салтача.

Батырлыкъ къорур журтунгу,

Къоркъакълыкъ кёмер отунгу.

Батырлыкъ — отлукъ ташчады,

Къоркъакълыкъ — жёге агьашча.

Адам болгъа итинебиз,

Эрликни андан сюебиз.

Байгъа сен байлыкъ кёп бердинг

Байгъа сен байлыкъ кёп бердинг,

Жарлыгъа тарлыкъ тежединг.

Аллах, олмуду тюзлюгюнг,—

Биз жарлылагъа берлигинг?

Кючлюге сен кюч къошаса,

Кючсюзню атып къояса.

Аллах, олмуду къадарынг,—

Биз жарлылагъа мадарынг?

Жауунну кёлге тёгесе,

Жарлыны жерге кёмесе.

Аллах, олмуду буйругъунг,—

Ёмюрге этип турлугъунг?

1900

Таш эгурла сабаныбыз…

Таш эгурла сабаныбыз,

Къарангыды адамыбыз,

Баш болгъанды аманыбыз.

Жангыз ийнек — бар малыбыз,

Анга да жокъ мадарыбыз,

Къыйын болду къадарыбыз.

Сюмейклик бир заманда жаш ха къызгъа…

Сюймеклик бир заманда жашха, къызгъа

Болгъан болур насып юлюш, алтын саугъа…

Энди уа къарайма бу дуниягъа,—

Сюйгенле къаладыла сюдге, даугъа.

Энди ол кёп къыйынлыкъ келтиреди,

Тёреге, тукъумгъа жау этдиреди,

Сюйгенлени ахыргъа жетдиреди,

Ёлмей, кетмей, аман бла ёлтюреди.

Насып угъай, байлыкъ тежейле энди.

Бай эсе, сокъур къарт жаш къызгъа тенгди.

Жарлы къыз, бек ариу эсе да, кемди,

Насып юлюш ол насыпсыздан кенгди.

1900

Къатылыкъ этген — акъылсыз

Къатылыкъ этген — акъылсыз,

Ж ашайыкъ зулму тузакъсыз.

Насып тапсынла улан, къыз,

Сюймеклик жолун къурагъыз!

1900

Темир тюеме; терим бара…

Темир тюеме, терим бара,

Айтырыма арсар бола,

Дайым болама ауара,

Жюрегим ачыудан тола.

Назму этеме, халкъгъа къарап,

Болмайбыз къууанып, жарып.

Ишлейбиз кече, кюн, талып.

Зауукълукъ жокъ, хайыр алып.

Жокъду жерде бизден жазыкъ,

Тиймейд бизге насып жарыкъ

Сыртыбызгъа тиед къазыкъ,

Жокъмуду бизде къан аллыкъ?

Бийленилле иги жерле,

Халкъныкъы — мадул, таш ёрле.

Нелле бизге тюзлюк сёзле,

Ачдан аралгъан тул кёзле…

Жашауубуз болмай жарыкъ,

Къайда барды бизден жазыкъ?

Амал жокъ, ичибиз жанып,

Бийге тюйюлебиз, талып.

Жокъду бизде сауут-саба,

Узалырча бийле таба,

Дауубузну чорт салыргъа,

Душманладан къан алыргъа.

Дуниябызда жокъ къууанчлыкъ,

Бизге жетген юлюш — ачлыкъ.

Келмейди бизге насыплыкъ,

Аны берлик эр — таукел чыкы

Кёп бармазла бу зулмула,

Жарылырла къан губула,

Оюлурла патчах журтла,

Тирилирле талгъан бутла.

Тюзлюк жарып, кюнча чыгъар,

Баз бола, зорлукъну жыгъар.

Инжилгенни тюзлюк кёрюр,

Бксюзге ол юлюш берир.

1900

Аллай бийле керек бизге

Халкъгъа салмай бугъоу, кишен,

Намысларын тута билген,

Терсни жаулап, тюзге бургъан,—

Аллай бийле керек бизге.

Халкъны онгар жолун излеп,

Алгъа къарап, жолгъа тизген,

Эл жумушун туура сюзген,—

Аллай бийле керек бизге.

Халкъны тизип халал ишге,

Сакъ болуп юмметибизге,

Нюр келтирген бетибизге,—

Аллай бийле керек бизге!

Дуниялыкъгъа хыйсап этген,

Гюнах этмей, сууап этген,

Жалчы жекмей ёлюп кетген,—

Аллай бийле керек бизге.

Къул, ёзден деп айырмагъан,

Мадар излеп, тюз къарагъан,

Орун берген игибизге,—

Аллай бийле керек бизге!

Къаты тутхан динибизни,

Шатык билген тилибизни,

Саз этмеген кюнюбюзню,—

Аллай бийле керек бизге!

1900

Ачыкъ сёз

Жигит боллукъ гиртчи болур,

Аман къатын тилчи болур.

Къуш ёч болады бийикге,

Бетсиз къатын — ётюрюкге.

Аман къатын кёпге жатар,

Кюню хапар бла батар.

Осал адам сёзчю болур,

Хуржуну ётюрюкден толур.

Осал къой бек чакъмакъ болур,

Осал адам къоркъакъ болур.

Жаншакъ адам сёзден тоймаз,

Къоркъакъ халкъына жарамаз.

1901

Мен тейри жарыгъын кёрюрге…

Мен тейри жарыгъын кёрюрге

Алай термилеме Шыкъыда.

Жол ачыкъ деп ууаз берирге,

Уятыргъа халкъны жукъудан.

Тарладан туманла келгенча,

Кенгледен азатлыкъ келирин…

Мен кёкню кенглигин кёргенча,

Халкъ жашау тенглигин кёрюрюн…

1902

Я-илляхи, асыл къушну…

Я-илляхи, асыл къушну

Туугъан агъачына къондур.

Уясына хата жетмей,

Аны жолун иги болдур!

Я-илляхи, асыл къушну

Къанатлары на къарыу бер!

Балаларын сау ёсдюрюп,

Бийик учаргъа сен жибер!

1902

Арбазыма къоннган чорбат чыпчыгъы

Арбазыма къоннган чорбат чыпчыгъы,

Санга къарап турама, юйден чыгъып.

Ач болсанг да, унугъуулукъ кёрмейсе,

Дунияда къул, бий дегенни билмейсе.

Къара чарсда кюн отуна тёзгенле…

Къара чарсда кюн отуна тёзгенле,

Бай ючюннге этин-бутун эзгенле,

Ачдан, еапдан азып, аралгьан кёзле,—

Амалым жокъ, тилек этгенден ёзге.

1902

Жер къармагъан къара къоллу адамла…

Жер къармагъан жарлы, жазыкъ адамла,

Клон кюйдюрген, жел кюйдюрген адамла,

Къуруп жерден зулмучула, аманла,—

Къачан келир сизге азат заманла?

Арабда да шашхынланы кёрдкж биз

Арабда да шашхынланы кёрдюк биз,

Ала кибик, шашхын болуп келдик биз,

Керти къулла— дуниялыкъдан азатла,—

Жаннет излеп, кюн кёрмеген жазыкъла.

Къуюлгъанбыз муслиманла жоллагъа,

Эшикдеди юйде кюню болмагъан!

Хаж къылыргъа атлансанг да, мал жыйып…

Хаж къылыргъа атлансанг да, мал жыйып,

Къайтып келип, болгъан болсанг да шыйых,

Намазлыкъгъа тюйюп мангылайынгы,

Аллах бла бир этсенг да жанынгы,—

Бу жашауну тирменлерин къурмасанг,

Адамлагъа къардаш болуп турмасанг,

Барыда бош, къыйынынга сууап аз,

Дефтеринге ыразылыкъ жазылмаз.

1904

Сыгын отну жылыууна жылыннган…

Сыгын отну жылыууна жылыннган,

Отха, суугъа, терекге да табыннган,

Бу дуния — бузугъу кёп табындан,—

Болмаз анда тынчлыкъ бла табылгъан.

Къая ранда шорхалары эштилген,

Тёбеннгиси хууан ийис келтирген,

Бу дуния — бизге ж алгъан кёрюннген,—

Болмаз анда тынчлыкъ бла келиннген.

1905

Азатлыкъ деген тёзер

Ынгкъылап болур боранлы,

Къатышдырыр болгъанны.

Бюгер, жыгъар, ууатыр

Бу неди деп соргъанны.

Суу къутурса — къарыу аз,—

Адам кючю къарымаз.

Боран урмай, суу элтмей

Чириген юй жангырмаз.

Уруш арбасын жегер,

Халкъ къан тёгюуден безер.

Ачлыкъ, къыйынлыкъ жетер,

Намыс, берекет кетер.

Арсарлыгъым сёгюлюр,

Сёзюм ачы кёрюнюр,

Халкъгъа тилеем ёмюр,

Нетейим, къан тёгюлюр.

Кязим зулмуну сёгер,

Урушха тюйюл нёгер,

Нетейим, аллах чегер,

Азатлыкъ деген тёзер.

Къутургъан суу сюзюлюр,

Терслик, тюзлюк билинир,

Къууанч арба жегилир,

Зулму къалмай женгилир.

Къара бугъоу юзюлюр,

Халкъ тюз жолгъа тизилир,

Азатлыкъ жашау келир,

Бизге кёп умут берир.

1905

Эр эл ючюн атланыр…

Эр эл ючюн атланыр,

Жигитлиги махталыр.

Жашау чыракъ — жан тюйюл,

Жан чыгъар да, бет къалыр.

Къоркъакъ юйде сапланыр,

Сауут алмаз, айтмаз жыр.

Къыйын кюн аллайлагъа

Халкъ бош ышанып къалыр.

1905

Илячин учар бийикге…

Илячин учар бийикге,

Ж алау кереги — кийикге.

Къуш талпынады — кёкге,

Адам а —игиликге!

1905

Назмула жазама, темир тюеме…

Назмула жазама, темир тюеме,

Экиси да халкъгъа жарарла дейме.

Бир бийден халкъгъа бир балта игиди,

Кязим энди аны иги биледи.

1905

Жазыу, тилек жетерми экен…

Жазыу, тилек жетерми экен,

Бу къайгъыла кетерми экен,

Быллай бушуу берген кюнле

Ж аз жауунлай ётерми экен?

Иги сёз

Иги сёзню бичакъ кесмез,

Иги сёзню боран элтмез.

Иги сёз отда да кюймез,

Иги сёзге багъа жетмез.

Иги сёзсюз жашау неди?

Тузсуз хантха теппе-тенгди!

Иги сёзню айтхан — эрди!

Акъылы, жюреги кенгди.

Иги сёз — халкъны кючюдю,

Зулмугъа кебин бичеди.

Ол игилени ишиди,

Осаллагъа къамичиди.

Иги сёз къоркъгъанны билмейд,

Байгъа мужурача тиед.

Жарлы юйге ёкюлча киред,

Къыйынлыгъа ол онг беред.

Окъ жерине жетип, суууйд,

Суу да бир заманда къуруйд,

Иги сёз сууумаз, къурумаз,

Аны киши тутуп тыймаз.

Иги сёз — жомакъды, жырды,

Сёзю барны — кючю барды!

Иги сёзсюз дуния тарды,

Жюрек, жол да къарангыды.

Иги сёз — кёз жарыгьынгды,

Ахлунга айтырыгъынгды.

Жылы отду от жагъангда,

Ол къоруулайд душманынгдан.

Тоюнг, къууанчынг — иги сёз,

Кюнде жубанчынг — иги сёз.

Кюнде тыянчынг — иги сёз,

Къаманг, къылычынг — иги сёз.

Иги сёз — жол нёгер болад,

Къыйын кюн биргенге барад,

Биз ёлсек, иги сёз къалад,

Ол сау къалгъанлагъа жарайд.

Кязим сёзюн бермез сизге,

Зулмуну сюйген бетсизле!

Мени сёзюм — нёгерд тюзге,

Тыянч факъыргъа, ёксюзге!

1905

Атасыны жашына осуяты

Балам! Зулмулукъну кёре

Кетеме къабыргъа — жерге.

Ким билед, санга тюшсе уа

Зулму жокъ болгъанын кёрге,

Балам! Дунияда артыкълыкъ

Болмагъан кюнлеге жетсенг,

Ол заманда къабырыма

Келип: «Тынч жат!» — деп къычыр сен.

Ким биледи, къара жерден

Ауазынгы эшитирме мен,

Сора ырахат жатарма,

Балам, аны унутма сен!

1906

Парийим

Парийим, къара парийим,

Керек тюйюлд санга кийим.

Ийнакълайса мени, сюйюп,

Къыйналмайса тыякъ тийип.

Жанлыдан сакълайса малны,

Аман ниетли адамны

Тюз билесе, мен да аны

Сюймейме, бетсиз хайранны.

Мен мудах болсам, кёзюме

Жарсып къарайса, сёзюме

Тынгылайса, сен юйюме

Къарауулса да, сюеме.

Кёп кюн нёгер болдунг манга,

Бирге чыдады ыкъ къайгъыгъа,

Ийнакълайса мени, сюйюп,

Парийим, къара парийим!

Жауларыма юресе сен,

Манга саулукъ тилейсе сен,

Гюрбежиме киресе сен,

Зорчуладан игисе сен.

Мени ючюн къаядан да

Секирирсе сен, отдан да

Артха турмазса, жаудан да

Къоркъмазса, тап, ажалдан да

Мени ючюн кёп къыйналдынг,

Кёп назмума тынгыладынг,

Аланы иги ангыладынг

Башсызладан. Нёгер болдунг.

Бий тюйюлдю сени иенг,

Назмучуду, сени тюймейд.

Къызгъанмай ашынгы беред,

Темирчиди, сени сюед.

Тийишлисе сен назмугъа,

Парийим, къара парийим.

Чап терслеге, аманлагъа,

Парийим, къара парийим!

1906

Къар кюн арбазыбызда къоннган чыпчыкъчыкъгъа

Жарлы чыпчыкъ, бу къар кюн

Къабышырса арбазда.

Жылы тыгъырыкъ, аш да

Жокъмуд санга дунияда?

Жарлы чыпчыкъ, къыш къыртчин

Сени юшютюп къояр.

Сенлай жарлы бу къар кюн

Къайда жылыныр, тояр?

Бизде да, сени кибик,

Жарлы адам кёп барды.

Жарлы адамлагъа да

Дуния сууукъду, тарды.

Жарлы чыпчыкъ, ма гыржын

Бурхуланы берейим.

Сени Аллах палахдан

Сакъласын деп тилейим.

Сен юшюмей, жоюлмай,

Кёк жазгъа саулайын чыкъ,

Киштик марлап тутмасын,

Сакъ бол сен, жарлы чыпчыкъ.

Къарыусузну жашауу

Къыйынды бу дунияда,—

Душманы кёп болады

Чач тюгюнден башында.

Бу дунияда душманы

Жокъну къайда табарса?

Сакъ болмасанг, керексиз,

Терк жоюлуп къалырса.

Сакъ бол, жарлы чыпчыкъчыкъ,

Жашчыкъла алдамасынла,

Гыржын бурхула атып,

Тузакъгъа салмасынла!

Къар кюнде, сууукъ кюнде,

Ж арлы чыпчыкъ, юшюйсе.

Сен, жарлы ёксюзлеча,

Юйсюз, ашсыз жюрюйсе.

1907

Махтанчакъ бий уулна

Бийикден къарайса сен,

Ненге махтанаса сен?

Киши къыйынын ашап,

Келесиз дайым жашап.

Тенг бол деп тилемейме,

Жалынсанг да тенг болмам.

Мен, бир сёзюмю берип,

Сау тукъумунгу алмам!

1907

Жаралы жугъутур поэмадан

Ой, мени жарлы халкъым,

Къыйынлыкъда тураса,

Сен да бир башха болмай,

Жаралы жугъутурса.

Зыгъырлы къолда зыгъыр

Кибик, кёп къыйынлыгъынг.

Не затха чыдамады

Сени къыйынлы жанынг.

Къурум ожакъларынгдан

Кечеги къар жаугъанча,

Жауад къайгъы юсюнге,

Сени аллах къаргъагъанча.

Жаз жабалакъ таулагъа

Жаугъан кибик, юсюнге

Къара палах жауады,

Кирип келед юйюнге.

Къайгъыларынга жарсый

Жарлы Кязим талгъанды.

Ол башын тау черекге

Атар кибик болгъанды.

Жарлы халкъым, бёрюле

Къуууп баргъан жаралы

Жугъутурса. Нетейим,

Ким болур бизни жанлы?

Ким кёрюр сени ызынгдан

Жумулгъан бёрюлени?

Къайгъыларын ким кёрюр

Жарлы таулу эллени?

Сени сюрген бёрюге

Кимни огъу атылыр?

Фитнаны,залимликни

Тили къачан тартылыр?

Бар къыйынлыкъларынгы

Жарлы Кязим кёреди.

Жюреги къандан тола,

Ачы назму этеди.

1907

Аллах да залимле жанлы…

Аллах да залимле жанлы,

Нетейим халкъгъа, мен жарлы?

Намазым, тилегим жетмейд,

Сёзюм чапракъдан ётмейд.

1908

Къыйынды жашау халыбыз…

Къыйынды жашау халыбыз,

Бузулад жюрек къаныбыз.

Тёзерге жетед ангыбыз,

Атмайды насып тангыбыз.

Кючюбюз жокъ, мадар аз,

Къара таныгъан адам аз.

Азапдан болду бетим саз,

Келмейди халкъгъа насып жаз.

Къызны тарыгъыуу

Аллах манга чачны узунун

Берип, насып бермей къойгъанд.

Анам, къара-кёзле берип,

Сюймеклигими сыйыргъанд.

Сюйгенимден айырдыла,—

Жюрегиме кирди къама.

Адамла къайгъырмайдыла,

Къаялагъа тарыгъама!

1908

Адамды бизни атыбыз

Айтама, къулакъ салыгъыз,

Хатадан кери къалыгъыз,

Сёзюмю эсге алыгъыз,—

Адамды бизни атыбыз.

Бийикдиле тауларыбыз,

Бек кёпдюле жауларыбыз,

Эшитилселе дауларыбыз,

— Адамды бизни атыбыз.

Жерибиз аз, кёп ташыбыз,

Такъырды бизни ашыбыз,

Дагъы ёчюлмейд отубуз,—

Адамды бизни атыбыз.

Азды жерибиз, малыбыз,

Жетмейди адам саныбыз,

Дагъы тёзеди жаныбыз,—

Адамды бизни атыбыз.

Юркген сюрюулей халкъыбыз,

Жокъду онгубуз, хатыбыз.

Толмайды кёп муратыбыз,—

Адамды бизни атыбыз.

Зулмугъа жетмей къарыбыз,

Къайнайды къызыл къаныбыз,

Да бюкмез палах — къанлыбыз,—

Адамды бизни атыбыз.

Къарангыды ёз халкъыбыз,

Бирликди тутхан антыбыз,

Келгеннге барды хантыбыз,—

Адамды бизни атыбыз.

Бек кёпдю иги затыбыз,

Азлыкъда чомартыбыз,

Кетмесин бу къууатыбыз,—

Адамды бизни атыбыз.

Алгъа барайыкъ сурап ыз,

Кёп къыйналса да жаныбыз,

Толур бир кюн муратыбыз,—

Адамды бизни атыбыз.

1908

Элибнзге туман кирип келеди…

Элибизге туман кирип келеди,

Буруулагъа, халжарлагъа киреди.

Азаплыкъ да алай келеди бизге,

Сормай-ормай киреди юйюбюзге.

1908

Жарасы болмай, жюреги кюймез…

Жарасы болмай жюреги кюймез,

Тыякъ тиймеген зулмуну билмез.

Къан жараладан, тыякъдан бездик,

Аллах, кёресе, барына тёздюк.

Аллах, кёресе, барына тёздюк,

Барына тёздюк, къайдады тюзлюк?

Огъесе анга къарымай кючюнг,

Бизге шо къыйынлыкъламы сюздюнг?

1909

Бёрюле чапхап сюрюуча…

Бёрюле чапхан сюрюуча,

Жашайбыз биз, къоркъа, юрке,

Башха болмайын ушайбыз

Иесиз къалгъан сюрюуге!

1910

Узакъ къалып тауларыбыз…

Узакъ къалып тауларыбыз,

Къыйын болду сафарыбыз,

Арыдыла санларыбыз,

Аз къалдыла сауларыбыз.

Былай болду къадарыбыз,

Неди анга мадарыбыз?

Ийман излеп ажашханбыз,

Эшитилирми хапарыбыз?

Жерим, артыкълыкъдан, зулмудан толуп…

Жерим артыкълыкъдан, зулмудан толуп,

Кючлю кючсюзню жекгенин кёреме.

Жарлы халкъыма бир онглукъ келсин деп,

Аллахдан, адамдан да тилейме!

1910

Бу дунияда ким бай болуп…

Бу дунияда ким бай болуп, менсинмеди?

Жашау излеп, кюрешледе ким кюймеди?

Жаланнгачлыкъ, ачлыкъ, бушуу ким кёрмеди?

Бир тау къоймай, бийигине ким ёрледи?

Къайсы факъыр артмакъларын унутду?

Къайсы залим бар душманын къурутду?

Аны ючюн а барабыз биз къуюла,

Алай татлыд ахырзаман дуния.

1910

Дуния дегеи алай къыйын, тик жолду…

Дуния деген алай къыйын тик жолду,

Ол жолда азаплыкъ ким сынамагъанд?

Дуния деген алай ачы тенгизди,—

Анда кимни кемелери батмагъанд?

Ачы дуния тенгизинде барабыз,

Кемебиз къачан батарын билмейин.

Атдан кетгенде да алай кетебиз,

Билекликлени биз къолдан иймейин.

Дуния, сен не ачы тенгиз эсенг да,

Ата юйюбюзсе сен барыбызны.

Не этейик,— куртла кёп жабадыла

Сенде баргъан къыйын жолларыбызны.

1910, Багдад.

Бийик тауланы башыида…

Бийик тауланы башында

Къар да эрир, кюннге тёзмез.

Алай мени жюрек къайгъым,

Ол къарлача, эрип кетмез.

Жоюлгъан жугъутур къаны

Думп болур, жутулур жерге.

Мени къайгъымы жер жутмаз,

Жел алып да кетмез тюзге.

1910, Стамбул.

Озгъан жауунну…

Озгъан жауунну жамычы

Бла къуууп бош кюрешеме,—

Сен озгъан жаш кюнлеринги

Базарда табарма деме.

Дунияда жокъ аллай базар,

Аны бир саудюгер сатмаз.

Къарындашынг тапмаз излеп,

Ананг жангыдан бералмаз.

1910, Стамбул.

Жаным къанатлы мени…

Жаным къанатлы мени,

Учар да кетер кери.

Тёммегим жерге кирип,

Таныр къарангы кёрню.

Мени ол жер кесине

Къошар, топуракъ этер.

Кёп зат келир эсиме,

Соруучуларым жетер.

Аллах сёзюмю эшитир,

Халыма хукму этер,—

Ол бир жарлы жанед деп,

Гюнахларымы кечер.

Къыйыным, жарыкъ болуп,

Кирир тар къабырыма.

Айтхан эсем иги сёз,

Жарар жарлы жаныма.

Этген игиликлерим

Себеп болуп жаныма,

Жаннетни эшиклерин

Ачхан болсала манга —

Анда да мен бу жерни

Жараларын кёрлюкча,

Алай кюед жюрегим,—

Мен жангыдан ёллюкча.

1910

Халкъ насыбы къайдагъысын билмесед…

Халкъ насыбы къайдагъысын билсемед,

Мен, бутларымы ат этип, жетерем.

Арабызда къан ырхыла барса да,

Жюрегими къайыкъ этип ётерем!

1910, Мекка.

Бу дунияда къууанч азды, ачыу кёп…

Бу дунияда къууанч азды, ачыу — кёп,

Къууанчха жолну кёралмадым излеп.

Бушуу жюрегими элекча этди,—

Кязим къайгъыла бла кёп кюрешди.

Араблыны кёзлери да, таулуну

Кёзлерича, бушуудан топ-толуду.

Хар жерде бушуу кёплюгюн кёреме,

Хар факъыргъа саламымы береме.

1910, Мекка.

Кеме бла тенгизледен да ётдюм…

Кеме бла тенгизледен да ётдюм,

Тюркню, Арабны халкъларын да кёрдюм,

Хар къайда да жарлы жарлыча жашайд,

Къарыулу къарыусузну этин ашайд.

1910, Стамбул.

Уугъа барсын, айлансын къазауатда…

Уугъа барсын, айлансын къазауатда,

Сермешсин жери ючюн жаннган отда,

Тау башына бийик чыгъып, ажашсын,

Суу тюбюне суу ташынлай да батсын,

Къыйын ишден арып келип, жукъласын,

Палах жетип, эшиклерин да къакъсын,

Барында да бир нёгери адамны,—

Таукеллиги — алдамазлыкъ къадары.

1910

Къонгур таш къаядан тюшюп…

Къонгур таш, къаядан тюшюп,

Ташлы терен къолда жатад.

Энди кеси къаясына

Къайытыр амалы къалмад.

Аллах! Мени таш окъун эт,

Алай туугъан от жагъама

Къайытармагъанлай къойма,

Къайытар сен тауларыма.

1910, Дамаск.

Бешик жыр

Эл аллы таулагъа

Ай тийгенди, балам.

Таула да жукълайла,

Жукъла энди, балам.

Бузоу, гылыучукъ да

Жукълап къалгъандыла.

Дуния жарыгъымса,

Тынч жукълачы, балам.

Тауукъ балачыкъла

Жукълап къалгъандыла.

Жиляма, кёз гинжим,

Жукъла, ариу балам.

Уллу болуп, бизни

Сен къууандырырса.

Жукъла, кёз жарыгъым,

Сен киши болурса.

Жат, акъ къозучугъум,

Жарсыма, тынч жукъла.

Дайым кенг болсунла

Сенден къыйынлыкъла.

Жашауунг, ана сют

Кибик, татлы болсун,

Сени сюймегенни

Ана сютю урсун!

Чабакъгъа тенгиз кенгд

Дуния санга алай

Кенг болсун, ийнагъым,

Жукълачы, жилямай.

Жукъла, татлы балам,

Мен къорунг болайым.

Ачыуунгу кёрмей,

Къууана турайым!

1910, Мекка.

Кязимни Арабстандан юйюне жазгъан къагъытындан

Мен кёп салам айтама,

Бызынгыда эки элге,

Хата-къайгъы сынамай

Турсун журтум мен келге.

Дагъы салам айтама

Мени сюйген анама.

Мени тутхан ишими

Башха ишге санама.

Дагъы салам айтама

Муслий бла Хурагъа,

Манга къайгъы этмегиз,—

Сау-саламат турама.

Китаплагъа устады

Ёз халалым Къанитат.

Кюнден бир сёз окъусун

Уллу къызым Хадижат.

Окъуй-окъуй турсунла

Айшат бла Хафисат.

Жокъду жерни юсюнде

Окъуудан сейирлик зат.

1910

Мусаны къатлап, тур таууна чыкъдым…

Муccаны къатлап, Тур таууна чыкъдым,

Файгъамбардан изми излеп, талчыкъдым.

Тобукъланып, къол жайып, тилек этдим,

Изми жокъ, мухажир азабын чекдим.

Турдан къарадым, Иличи башындан

Элге къараучумча эрттен чагъында.

Кёрдюм: адамла палах тузагъында,

Аллахны жууугъунда, узагъында.

Кёреме: кёпдю бахча, ашлыкъ сабан,

Жокъ къуллагъа белни тюзетир заман,

Тохтагъаннга бай кётюреди табан,

Жарлыны сабийи ач, юсю — жалан.

Жер неси — жут, тебинеди кёзге,

Амал жокъду жарлыгъа ишлемезге,

Мангылайгъа жазылгъанын кёрмезге,

Ишлей-ишлей, аман бла ёлмезге!

Араб жерин къыдырып, аны кёрдюм,

Тур таууна кёп къарап, сейирсиндим:

Жер къайда да не ариу эди дедим,

Аллах, сен барын адам ючюн бердинг.

Да сора былай къыйынлы некди ол?

Кёзю — сокъур, кёлю — такъыр некди ол?

Туууп, жашап, былай факъыр некди ол?

Юйсюзледен, факъырладая толуд жол.

Аны кёре, жюрек жауум бошалды,

Аллах бла узакъ болду ушагъым.

Къарыусузгъа инжиуде жокъ къошагъым,

Жел кюйдюрген къуу агъачха ушадым.

Кязимни Арабстанда Локъман хажиге этген осуяты

Локъман хажи, сен эслисе, сабырса,

Мен ёлсем да, таулагъа сау барырса.

Жамауатха ачы къуугъун салырса,

Разы эдим, разылыкъ да алырса.

Кюйюп-бешип чыкъдым тангнга, амалсыз,

Ёлюр ауруу тийдимекен замансыз?

Алтау эдик хакъ жолуна чыкъгъанла,

Аллахны измисине ашыкъгъанла.

Тёртюбюзге ийгенди келечисин,

Атландым анга, баям, энди кесим.

Къызыу тийди аман ауруу саныма,

Сакъат эдим, къоркъуу тюшдю жаныма.

Жарлы Кязим ёлдю дерсе узакъда,

Мени жарлы юйдегими къучакълап.

Сафарыбыз къыйын болду, нетейик,

Бу дуниядан ийман бла кетейик.

Жерибизге эсен жетип болалсанг,

От жагъангда сыгын отха къарасанг,

Локъман хажи, кёп шукурла этерсе,

Жаннет юйю — туугъан жерибиз, дерсе.

Хапар бла сен Бызынгыгъа барырса,

Кече мени жарлы юйюмде къалырса.

Шыкъыда юч кюн дууа алдырырса,

Ташларындан тансыгъымы алырса.

Ёлюгюм киши жеринде къаллыгъын

Билеме. Ол таууш эрттеден келед.

Жокъ бу дунияда берлигим, аллыгъым,

Сен, хажи, жарсыуларыма суал эт.

Ала басдыла жюрегими эзе,

Кёп болдула Шыкъыны ташларыча.

Мында да жатарма жарсыудан безе,

Палах кёп, жараларым ашланырча.

Мында мени адет бла асырарса,

Бар керегими да сен мажарырса.

Сора жерибизге эсен барырса,

Инши-Аллах, халкъынг бла къалырса.

Биз кёп да насыплыбыз тауда дерсе,

Къум тюзде кюйгенлени эскерирсе.

Юйсюз, жерсиз тентеклеге кюерсе,

Анда жарлы халкъынга эс берирсе.

Азатлыкъ жокъ бир жерде, аны жолу

Кесилгенди. Энди биз билдик толу.

Тюзлюк сатылгъанды, Локъман, хар къайда,

Табыныудан, тилекден жокъду файда.

Кюн чыгъады анда да, батады, де,

Бай тахтада, жибекде жатады, де.

Жарлы эсе, аны таигы — танг тюйюл,

Жиляй-улуй, аман бла атады, де.

«Ишлегенни кёлю жарыкъ»,— деген

Кязим Ишлегенни къыйынлыгъын кёрдю, де.

Къызгъан юзмез толтургъанда кёзлерин

Къарыусузгъа тилек эте, ёлдю, де.

Къарыусузну душманы кёп, досу аз,

Аллах да унутханды аны, дерсе.

Ач кишини аят, зикир тойдурмаз,

Дин къардашым, халкъгъа себеп излерсе.

Мен жатарма киши жеринде узакъ,

Къабырымы сакъ жауунла жууарла.

Саула, сиз халкъыбызгъа болугъуз сакъ,

Азатлыкъны ёкюллери тууарла.

1910

Багдадха, Стамбулгъа да бардым…

Багдадха да, Стамбулгъа да бардым,

Мекканы Кааба ташына баш урдум.

Алай къайытханда жарлы жериме,

Анама жангыдан туугъанча болдум.

1910

Арабда, Тюркде да айланып келдим…

Арабда, Тюркде да айланып келдим.

Энтда Бызынгыны тауларын кёрдюм.

Манга хычыуунду барындан эсе

Жарлы элими къыйы от ийиси.

1910

Дин къарындашлабыз биз

Къуранны алабыз къолубузгъа,

Аллах деп, чыгъабыз жолубузгъа,

Къарайбыз онгубузгъа, солубузгъа,—

Дин къарындашлабыз биз.

Уллу аллах бир кюн жаратханды

Жанланы, тиллени танытханды,

Билебиз, къуранда жазылгъанды,—

Дин къарындашлабыз биз.

Хакъ, жанны бары бир кюн туугъанды,

Бир жазыу, бир ёмюр салыннганды,

Шукур, мажюсюлюк къалыннганды,—

Дин къарындашлабыз биз.

Чанкала, чагъарла деп кюрешмейик,

Игиге, аманнга юлешмейик,

Тюз болуп, бир бирге илешейик,—

Дин къарындашлабыз биз.

Тиллени, халкъланы айырмайыкъ,

Къарыусузгъа жалкъа къайырмайыкъ,

Тюз болайыкъ, жарлыгъа къайгъырайыкъ,—

Дин къарындашлабыз биз.

Кевсер суулай болсун ниетибиз,

Ачыкъ болсун дуниягъа бетибиз,

Онг тапсын, тюзелсин миллетибиз,—

Дин къарындашлабыз биз.

Алам тилин Сулайманча билейнк,

Ырысхы — бош, огъурлулукъ тилейик.

Дунияны кезиулюгюн билейик,—

Дин къарындашлабыз биз.

Ексюзлеге къарыу, къанат берейик,

Юйсюзлени хатерлерин кёрейик.

Ассы болмай, даулет бла ёлейик,—

Дин къарындашлабыз биз.

Жарлы халкъым, кёп китапла окъудум…

Жарлы халкъым, кёп китапла окъудум,

Андан санга хайыр чыгъар деп турдум.

Кязим окъуйду, жазад, эринмейди,

Алай насып къайдагъысын билмейди.

1911

Хар элни да къой союуу башха…

Хар элни да къой союуу башха,

Хар эл кесича кёреди кюнюн.

Анда жокъду ётюрюк не тасха,—

Айырады терслигин, тюзлюгюн.

Алай патчах дау айтады бизге,

Къайгъы бла киреди элибизге.

Ол бюсюремейд адетибизге,

Бийикден къарайды кесибизге.

1911

Къарыусузгъа хайырым тийсин деп…

Къарыусузгъа хайырым тийсин деп,

Эски гюрбежимде темир тюеме.

Халкъыма жетген азаплыкъны кёрюп,

Гюрбежимдеги кёмюрча кюеме!

1911

Сёзюм къаягъа садакъ окъ…

Сёзюм къаягъа садакъ окъ

Тийгенчады. Амалым жокъ.

Алай зулмугъа баш урмам,

Налат бергеними къоймам.

Жашлыкъ, сен садакъ окъ эдинг…

Жашлыкъ, сен садакъ окъ эдинг,

Мен сени жибердим атып.

Къайсы сырт артына аудунг,

Не къаягъа тийдинг барып?

Жашлыкъ, бек ушаенг жазгъы

Жумарукъну бойнуна сен.

Не уа ол кесим ёлтюрген

Кийик болурму эдинг сен?

1911

Бу жалгъанчы дуния…

Бу жалгъанчы дуния

Бизге мюлкге берилмез.

Жашасакъ да минг жылны

Кёзюбюзге кёрюнмез.

Айырылыу жетер бизге,

Ахыр салыр ишибизге,

Сора турмаз онгубузну,

Кёмюп къояр отубузну.

Тюйюлбюз биз ёмюрлюк,

Дунияны артын кёрлюк,

Къыямадан къайтып келлик,

Аны билсин хар бир ёллюк.

Къачханнга — къач, къутул деген аллах…

Къачханнга — къач, къутул деген аллах,

Къуугъаннга — къуу, жет, кём деген аллах,

Къачханны, къуугъанны да биргесине

Узакъгъа, кенгнге да жетген аллах,

Мени биргеме намаз къыласа,

Кёзюме, къашыма къарап тураса,

Мен кёрмейме, сен туурадаса,

Ийнегими саусам — къууанаса.

Тик арбазыма къарангы тюшсе,

Сени къачынг — кюн жарыкъды бизге,

Шош къарайса къыйынлы жерибизге,

Сен бюсюремейсе хатерибизге.

Акъ къаяла башындан жол сала,

Жауун булутла къаралып чыкъсала,

Элия отла жашнап чакъсала,

Иебиз санга жалынчакъ салам.

Билебиз сени барлыгъынгы,

Кёребиз кючюнгю, жарыгъынгы,

Аны ючюн айтабыз тарыгъыуубузну,

Кетмеген, азаймагъан жарсыуубузну.

Зинданда жесирни таукеллиги,

Шашхан къулну умуту, къайтышыуу,

Сау адамны тилеги, ашы, сууу,

Аллах, жокъду бизге ашыгъыуунг!

Барына кёл берирге жарагьан,

Къаяладан, сууладан къарагъан,

Аллах, къайгъырмадынг шо бир кере,

Кязим жилягъанда терсликни кёре.

Зинданнга тюшдюнг, ийман нёгерим,

Хан къаласына, кёкге ёрлединг,

Аллах, барына кёзлеринг жютю,—

Жерде зулмуну бир нек кёрмединг?

Санга тарыгъа, жалбара къарыйбыз,^

Себеплик жокъ, тарыкъгъандан арыибыз,

Аллах, энди ахырыбызгъа гыяндыкъ,

Жокъмуд сенден, жокъмуд бизге тыянчыкъ?

Патчах аскер кирип келди…

Патчах аскер кирип келди,—

Элни тутуп эки бёлдю,

Билимли халкъ ачдан ёлдю,

Билимсизни сыйлы кёрдю.

Кетерилди алгъын чекле,

Къурудула сют эмчекле,

Къыйналалла бу жюрекле,—

Унутулмаз эски дертле.

1911

Сакъат санларымы ат этип изледим…

Сакъат санларымы ат этип изледим,

Насып къайдагъысын билсемед дедим.

Бир жерде да тюзлюк хукму кёрмедим,

Кёп жюрюдюм, къайгъы болду нёгерим.

«Жарлы кёлю — жалан»,— дегенни билдим,

Жан аурумакъ, туз-дам алада кёрдюм.

Шаркъны танып, алтын къалагъа кирдим,

Хар къайда да керти сёзню изледим.

Бу жерни азаплары сынжыр болуп,

Тагъылдыла бу сакъат санларыма.

Аллахдан тилек этип, жайсам кёкге,

Къан тамды къуран тутхан къолларыма.

Аманлыкъ ким этсе да, табар жаза

Дейдиле хадиследе. Къайда? Къайда?

Кёрмейбиз аманлыкъчы жаза табып,

Жарлыла къоркъадыла аллахдан да!

Тюз адамла жашайбыз умут этип,

Жыгъылгъанны къобарабыз къол берип.

Зулмучу да кетеди жерге кёмюп…

Бир аллах турады барын кёрюп…

1912

Огъары Чегемде Акъболатланы Жакону юйюрюн ырхы басханда этилген жыр

Чегем элни башындан

Кезиусюз буз жаугъанды.

Таш-топуракъ къалмайын

Жаколагъа аугъанды.

Къоншу элле келелле,

Юйюгюзню чачаргъа.

Жако къарыу тапмайды

Къызларын алып къачаргъа.

Чегем бойну къалмайын

Акъ ырхыдан толгъанды.

Он эки жан бир кюннге

Шеит ёлюк болгъанды.

Шеитлени башлары

Сабыр хажи — Малкъарукъ.

Шеитлеге бер, Аллах,

Къыямат кюн бет жарыкъ.

Ташла кибик келелле,

Кёкню кюйсюз бузлары.

Ырхы тюбюнде къалдыла,

Жакону ариу къызлары.

Жазыуу кёкде жазылгъан

Жарлы Аминат — кёз гинжим,

Зарауатха тёзалмай,

Атангдан аман инжилдим.

Къууанч кюнюнгю сакълагъан

Ананг бир аман жиляйды.

Нетейик, тейри чамланса,

Кюйю, палахы былайды.

Жамилат бла Кемилат,

Чачларын тёртден эшелле.

Суу тюбюнден чыгъарып,

Тюймелерин хар кимтешелле.

Жарлы Жако, сен кёрдюнг

Чегем тарыны кюйсюзюн.

Юч къызынга жапдыла

Аминатны берне кюйюзюн.

Ташла ичинде кёрюнед

Дауутну чепкен кёлеги…

Шафауат жолуна кетди

Аллахны сыйлы мёлеги.

Лячин бала Сюлемен,

Къанаты къатмай жоюлгъан,

Жакоча жазыкъ ким болур,—

Юйю юсюне оюлгъан!

Жарлы эгечинг Атин да

Санга къычыра, батады.

Терек кибик къызчыгъы

Къатында ёлюп жатады.

Жарлы Жако, тынчай сен,—

Сабийлей чалгъы тишеген!

Ырхыгъа къарыу этмединг,

Аллахдан себеп излеген.

Холам тарына, Басханнга

Къуугьун атлыла кетдиле.

Чегемни жарлы халкъына

Бу къара кюнле жетдиле.

Сени жауунг къарагъыед,

Чегем бойнунда болгъаннга.

Жакону хапарын айтыгъыз

Къыйынлыкъны соргъаннга.

1912

Биз — бу дунияны къонакълары

Олтурама ауур ишимден талып,

Биргеме тыягъым, къаламым къалып,

Айтама жюрегим отча жанып:

Биз — бу дунияны къонакълары!

Жашайбыз мал кютюп, чалгъы чалып,

Окъуйбуз, жукъ билмей, къара танып,

Тилек этебиз кёкге аралып,—

Биз — бу дунияны къонакълары!

Къарайбыз жерге, суугъа къууанып,

Къатдырабыз оракъ, чалгъы, сугъарып,

Тапханыбыз бир тон, эки чарыкъ,—

Биз — бу дунияны къонакълары!

Кёп этебиз бийикде журтланы,

Жыябыз байлыкъланы жутланып,

Болмайбыз тюзлюкню, динни танып,—

Биз — бу дунияны къонакълары!

Къыйналабыз къул, ёзден саналып,

Тыякъ да кётюребиз, къаралып,

Къара дерт жетдиребиз, къан алып,—

Биз — бу дунияны къонакълары!

Къыз беребиз, сормай, къалын алып,

Ол жазыкъ жиляса, жанын алып,

Азапха салабыз, гюнахха къалып,—

Биз — бу дунияны къонакълары!

Къууанабыз отларыбыз жанып,

Жашларыбыз, къызыбыз махталып,

Билебиз не болгъанын бет жарыкъ,—

Биз — бу дунияны къонакълары!

Кюрешебиз кюннге кюйюп, талып,

Ох демей бир кюнню, солуу алып,

Дагъы кетмейбиз жашаудан къанып,—

Биз — бу дунияны къонакълары!

1912

Юйюм деген юйю тенгли таш кётюрюр…

«Юйюм деген, юйю тенгли таш кётюрюр»,—

Дейбиз тауда, таукел таудан ётдюрюр.

Къайсы жарлы таш кётюрмей кечинир,—

Жол къыдырып, барын кёрюп келеме.

Таш тюелле Шыкъыда да, керилип,

Мадаралла, ёгюз кемге жегилип,

Бир келмеди талгъан белге женгиллик,—

Хар къайда да юйсюзлени кёреме.

1912, Щыкъы.

Тюзлюк

Оюлмаз къала дунияда

Тюзлюкдю, кючлю жокъ андан.

Тюзлюк ажашмаз туманда,

Ол ёлмез, кетип къаядан.

Махтанмагъыз бай да, бий да,

Бизнича, инсансыз сиз да.

Къалмабыз биз бирибиз да,

Неди байлыкъ, мюлк да, юй да?

Тюзлюк а ёлмез, чиримез,

Аны бир къылыч да кесмез,

Залим аты малтап кетмез,

Жюрегинден къама ётмез.

Ол кёп залим бойнун бургъанд,

Ол патчахладан къутулгъанд,

Зинданладан учуй чыкъгъанд,

Темир бугъоу жоялмагъанд.

Муну айтхан акъсакъ Кязим,

Келгинчиннге манга ёлюм,

Къысылгъынчы эки кёзюм,—

Тюзлюкге къулд мени сёзюм!

1912.

Жауур эшекге

«Эшекни кючю халал,

Сютю харам»,— дейдиле.

Сен жарлыны жегелле,

Сора тутуп тюелле.

Сенсиз да болмайдыла,

Журтубузда таулула,

Аманнга «Эшек кибик»,—

Деп къоядыла ала.

Туякъларынг тиймеген

Таш болмаз бу жоллада,

Сен бармагъан жол болмаз

Бу тарлада, къоллада.

Жарлы эшек, жауур эшек,

Иенг не аман эди!

Жауур этмейин жексе,

Юйюмю къуругъан эди!

Эки къулагъынг салпы,

Мудах болуп тур аса,

Кёп артыкълыкъ сынагъан

Сен да бир жарлы жанса.

Назмум жауурунгу сау

Эталмазын билеме,

Алай санга къайгъырып,

Чыдаялмай этеме.

Тил билмейсе, жарлы сен,

Назмуму ангыларча.

Мени къайгъырыу сёзюм

Санга асыу болурча.

1912

Мараучуну анасыны жыры

Балам, жугъутур уугъа чыгьаса,

Жюрегим къайгъыдан толад.

Чынгылла тумандан толудула,

Тауда къар бугъей кёп бол ад.

Балам, уллу къар жауады тауда,

Анангы жюреги жанад.

Къыш къаяла учхалауукъдула,

Чынгыл башында жол да тард!

Балам, бу къар кюн уугъа кетесе,

Жарлыд мараучу анасы.

Къанлы жауубуз барлыкъ жолунгда

Билей болурму къамасын?

Балам, апсаты эшитсин анангы

Жарсыуун бла тилегин!

Ол санга иги кёзден къарасын,

Сенсе да жангыз билегим.

Балам, бюгюн таула къаштюйдюле,

Къар жауады бир эринмей.

Мен бу дуниядан алай кетейим,

Сени ачыуунгу кёрмей!

1912

Емюрлюк чарыкъла этип…

Емюрлюк чарыкъла этип,

Биз насыплы кийсек эди;

Биз къанатлы атны табып,

Насыпха жетдирсе эди!

Ёмюрлюк чарыкъла этер

Кибик тери къайдан чыгъар?

Насыпха элтир къанатлы

Атны да бизге ким табар?

1912

Тик тауладан суула эншге кетелле…

Тик тауладан суула эншге кетелле.

Къыш къыямасы, сууугъу— ётелле.

Алай кетмейди халкъымы къайгъысы,

Сау болмайын турад жюрек жарасы.

1912

Бюгюн Сюйюнч улу жарлы Ахматны…

Бюгюн Сюйюнш улу жарлы Ахматны

Мужура бла уруп, башын жаргъанды.

Мени жюрегиме да ол мужура

Емюрге сау болмаз жара салгъанды.

1912

Азраил агъач атха жер салса…

Азраил агъач атха жер салса,

Минерме кишиге бермей тасха,

Эл жыйылыр ахыр жаназыма,

Ол хакъды, амал жокъ унамазгъа.

Шош барырма жюк болуп бир азгъа

Барыучу жолумда тюш намазгъа,

Кёзлерими кёр къарангысы жумар,

Кирирме Шыкъыгъа къарамазгъа.

Тергемедим ашымы кёбюн, азын,

Кётюрдюм жашау жюгюн, этмей жагъын,

Елдюм деп къоркъмам, биле дунияны,

Хаухлугъун, кезиулюгюн, азатлыгъын.

Билдим уллу аллахны бирлигин,

Жерни башын кёрген, тюбюн кёрлюгюн,

Жашадым, къадар берди берлигин,—

Сёзюм къалыр, басылыр кёрюгюм.

Игилик болуп этген муратым,

Жюрюген эселе эки атым,

Жарарла кёп садакъам, секатым,

Тынч этер аллах къыйын сиратын.

1913

Хар зулмучу таш болуп башыбызгъа…

Хар зулмучу таш болуп, башыбызгъа

Тиеди, хурмет этмей къачыбызгъа,

Нетейик саусузлагъа, ачыбызгъа?

Къыйын кюн киши келмейд къатыбызгъа.

Патчах да къарамайды дауубузгъа,

Тюзлюк иймей, аскер иед тауубузгъа.

Себеп жокъ сауубузгъа, шауубузгъа,

Аллах, жазыкъсынмайса жашауубузгъа!

1913

Нетейим?

Кюнле ётелле, нетейим?

Терк кетелле, нетейим?

Къартлыкъ келед, нетейим?

Къайры къачып кетейим?

Къачып тау башына чыкъ,

Тенгиз тюбюне кир, букъ —

Жокъ къартлыкъдан къутулуу,

Жокъ аны артха буруу.

Ишле, Кязим, ишле сен,

Керексиз кючсюнме сен,

Назмуларынгы тиз сен,

Алай этсенг, бек тюзсе!

Ишле, Кязим, кёлсюзлюк

Этмей, жибермей терслик.

Темиринги тюйгюн сен,

Назмуларынгы тизгин сен.

1913

Къыйынлыкъ жауун болуп…

Къыйынлыкъ, жауун болуп, кёкден жауад,

Къар болуп, юй башларыбызны жабад.

Аллах, аллах! Кёрмеймисе тауланы? —

Башларын къайгъы чал этгенд аланы.

1913

Къыйындыла жоллары жерибизни…

Къыйындыла жоллары жерибизни,—

Насып ажашханды, табалмайд бизни.

Къурурукъ палах бир нек ажашмайды?

Элибизни тапмай бир нек къалмайды?

1913

Палах тау тарлада…

Палах тау тарлада жолну тынч табад,

Ажашмагъанлай, бизге келип къалад.

Насып къайда ажашып къалгъан болур?

Не къыйын, узакъ эди бизге жолу!

1913

Суу бойнунда жангыз талчыкъгъа аталгъан назму

Суу бойнунда ариу чакъдынг,

Сен Кязимни къууандырдынг,

Кишиуларынг жумушакъла,

Кёзню жапсаралла ала.

Сен былайгъа къайдан келдинг,

Жангызлайын къалай ёсдюнг?

Къыш къабышмай къалай турдунг,

Борандан къалай къутулдунг?

Жокъ эгечинг, къарындашынг,

Жокъ не жууугъунг, не хоншунг,

Ананг, атанг жокъ къатынгда,

Къалай ёсдюнг суу бойнунда?

Мен сени сындырмам, кесмем,

Кишиуларынгы да эзмем.

Мен аллайладан тюйюлме,

Сен, менден къоркъуп, ийилме!

Аллынгда мен ийилейим,

Санга мен хурмет берейим,

Жарлы жерими ийнагъы,

Тураса сен, чиммакъ чагъып!

Сенлай назикни кесерге,

Башына аман кюн берге

Сюйгенле аз тюйюлдюле,—

Жюреклери кюйсюздюле!

Сени ала кёрмесинле,

Эчкиле кемирмесинле,

Кюйсюз желле бюкмесинле,

Кюйсюз къолла кесмесинле!

Биз жашагъан дуния кюйсюзд,

Кёп жан жоюлад кезиусюз!

Сакъ бол, тау суу бойнунда тал,

Не, чакъ, къууан! Хайда, сау къал!

1913

Сакъ жауунла гюрюлдешип жетелле…

Сакъ жауунла гюрюлдешип жетелле,

Орамланы кирин жуууп кетелле.

Не этсинле таудан келген жауунла,—

Халкъны къайгъысын жууалмайла ала!

1914

Боранла уралла, къарла жауалла…

Боранла уралла, къарла жауалла,

Таула барына да чыдап туралла.

Къыйынлы халкъым, сен да алай чыда

Барына да, къыйынлыкъ кёп дунияда!

1914

Къыйынлыкъгъа, зорлукъгъа чамлана…

Къыйынлыкъгъа, зорлукъгъа чамлана,

Жашайбыз, жюрегибиз отда жана.

Ишлеп, къол къыйыныбызны ашарбыз,

Иги умутну юзмейин жашарбыз.

1914

1914 жыл

Дуния къан урушха киргенд,

Тынчлыкъны атасы ёлгенд,

Патчахха аман кюн келгенд,

Халкъны халкъгъа душман этгенд.

Жашла урушха баралла,

Анала жашсыз къалалла.

Халкъгъа налог кёп салалла,

Жюрекле ачыудан жаналла.

Къалмагъанд дунияда тынчлыкъ,

Къалмагъанд бизде къууанчлыкъ

Жетгенд бизге жаланнгачлыкъ,

Келир деп къоркъама ачлыкъ!

Дуниягъа келгенд къара кюн,

Кёп бушуу берген — къара кюн,

Сыйыт этдирген — къара кюн,

Жерни кюйдюрген — къара кюн.

Биз барын да кётюрюрбюз,

Ёлгенлеге да тёзербиз.

Урушха налат берирбиз,

Ачылыр бизни кюнюбюз.

1914

Кязим, ачы сёзню кёп айтханса сен…

Кязим, ачы сёзню кёп айтханса сен,

Кёп чамланнганса, кёп жарсыгъанса сен,

Бёрюден толу жерде ачы сёзсюз

Къалай чыдайыкъ, къалай жашайыкъ биз?!

1914

Тарыгъаса, жарлы Кязим…

Тарыгъаса, жарлы Кязим,

Бёрю улуууду сёзюнг.

Тураса зорлукъгъа тёзюп,

Жашдан тола эки кёзюнг.

1914

Патчах аскер жыяды…

Патчах аскер жыяды, жарлыланы

Айырып жерлеринден, журтларындан.

Кёп этеди бу жерде палахланы,

Къайтмайды къара зулму тутханындан.

Бир халкъ тойдуралмады патчахланы,—

Тоноу акъыл келген болса башына.

Амал жокъ жибермезге балаланы,—

Къайсы жарлы жилямады жашына.

Къан урушха энтда аскер жыяды,

Жарлы Кязим, аны тыяр кючюнг жокъ.

Дып этдирмей, аман таргъа тыяды,—

Бу тауладан аны къууар итинг жокъ.

Патчах демеди кесине файгъамбар,

Да ол да этгенди къан урушланы.

Гяуур патчахха не дегин, не дауунг бар,—

Къан тёгюу баш усталыгъыды аны!

1914

Кёзлерим кёреди чарс…

Кёзлерим кёреди чаре,

Кёп къыйыным болду тас.

Къыдырдым бу жер жюзюн,

Кёрмедим жолну тюзюн.

Къурман этдим, хаж къылдым,

Аллахдан тилеп турдум…

Насып жокъ манга хакъгьа,

  Болмадым себеп халкъгъа.

1914

Меккада эшитдим ауаз…

Меккада эштдим ууаз —

Таурух бошуна туумаз:

Хаж къылып, тюз жашагъан

Кёкден эштеди ауаз;

Къурандан алмай кёзюн,

Башхагъа бурмай эсин,

Жашагъан эштеди хакъ

Уллу аллахны сёзюн.

Хаж къылдым, жол къыдырдым,

Къуранны окъуп турдум,

Аны сыйлы ауазын

Мен да эштирик сундум.

Даулет, ийман тиледим,

Халкъгъа себеплик дедим,

Алай аллахны сёзюн

Бу дунияда эштмедим.

Ёлюп, жаннет эшиги

Манга ачылгъан болса,

Аллах, измисин берип,

Не тилейсе деп сорса,—

Андан не файда болур

Мени жарлы халкъыма?

Тюзлюк жолун айталмам

Къайтып келип артыма.

Адамгъа изми берсенг,

Бу дунияда болсун токъ!

Ол дунияда себепден

Бу дуниягъа файда жокъ.

1914

Кириуют 

Кириуютден келдим акъсай

Бек осал иш болду, айхай!

Жашайбыз биз алдатханлай,

Къармалабыз амал тапмай.

Жер тарлыгъы этип хайран,

Болгъанбыз таза хайыуан.

Кириуютде чыкъгъан шаудан

Жетмеймиди жаны саугъа?!

Бийле бизни булжуталла,

Чабар ишден кенг туталла.

Сибирь бла къоркъуталла,

Алай бла бек уталла.

Халкъны бирге юскюрелле,

Артыкълыкъны тюз кёрелле.

Жерни, сууну юлешелле,

Хыйла бла да кюрешелле.

Ай, минафыкъ, Шакъманлары,

Къайнайд сизге мени къаным!

Холамны сиз терилтдигиз,

Бызынгыгъа жау этдигиз.

Къанлы ишге чапдырдыгъыз,

Халкъгъа аман тапдырдыгъыз.

Бушуу отла жакъдырдыгъыз,

Къара тангла атдырдыгъыз.

Кириуютню тутуп даугъа,

Чыгъардыгъыз уллу къаугъа.

Эки къуш да жыртышсала —

Жыячыгъа тюгю саугъа!

Къандан артха турмагъанла,

Жерге къазыкъ урмагъанла,

Аман оюн къурадыгъыз,—

Ачыкъ болду муратыгъыз.

Талгъанбыз биз, айта, айта,

Жокъду сёзден хайыр, файда.

Жарлы Наныу, нек чабаса,

Сени жеринг, сууунг къайда?

Ким къоруйду Мылдышхыны —

Сёз айтханнга этип хыны?

Бызынгыда ким сыйырды,

Жарлы, сени къышлыгъынгы?

Шакъманлары аман мурат

Этгенлерин билип тура,

Сюйюнчлары жыйын къурап,

Нек чапмайла тенглик сурап?

Жарлы Чютюй, бош керилме,

Бийле айтханнга терилме.

Холам тюйюл бизге душман,

Ол чапмайды жерибизге.

Жерсиз, суусуз нёгеринге

Учуз этме деберинги.

Ол тюйюлдю сыйыргъан да

Сени юйюнгю, жеринги.

Кёп айтханым керти болду,

Алдамазман энтда сизни, —

Халкъны жауу — зулмучуду,

Алдатмагъыз кесигизни!

Хар халкъны да бар аманы,

Жарлы Холам, айыр аны.

Жашайыкъ тенг хайырланып,

Душманны, досну да танып.

Ортакъ жерни юлешгенле,

Бютюн къаты кюрешгенле,

Баргъан суугъа дау этгенле,

Эки элни жау этгенле,—

Чолабызны марайдыла,

Туурабыздан къарайдыла,

Байлыкъларын санайдыла,

Къалай уста тонайдыла!1914

Жарлы хоншум Гуа 

Кесиме ушаш кёп сабийли Гуа,

Жашайса, жарлылыкъ ызынгдан къууа.

Бир къыйындан къутулсанг, бири тууа,

Борчунг кёп, амалынг аз, тёлюнг ууакъ.

Ёз халалынг Хауа, тон Да тигеди,

Чепкен согъуп, сизни кийиндиреди.

Буйрукъ жетсе, кюченгисин этеди,

Тюнгюлмейин бешик тебиретеди.

Къайгъы, жарсыу сизге толу жетеди,

Жашауугъуз аман бла кетеди.

Амалсызлыкъ сюегингден ётеди,—

Жер зулмусу, кёк да бек чиркитеди.

Аллах, мени сейирим кем тюйюлдю,

Буйругъунг барыбызгъа тенг тюйюлдю:

Гуа, харип, юйюр жюгюн элтеди,

Жарлы Хауа къыйын жашау этеди.

Ишим тюйюл буйругъунгу сёгерге,

Тюзлюгюнгю алама мен нёгерге.

Алай а — хакъ, къайдан чыкъды бу бедиш,

Хурметинге келишмеген терслик иш:

Биреу — бийди, кёзюбюзге тебинед,

Ол кесине аллах кибик кёрюнед.

Ат ойнатып, аман айтып, керилед,

Бу эркинлик анга къалай берилед?

Биреу — жарлы, мени хоншум Гуалай,

Къыйынлыкъгъа кёз ачады туугъанлай.

Ишлейди ол, эшек кибик, бир талмай,

Дагъы турад жарлылыгьы буугъанлай!

Жарлы Гуа, къарт болгъанса, ёкюне,

Кёп жилядынг, умутларынг ёчюле.

Нетейик, палахла бизге ёчдюле,

Барабыз биз къыйынлыкъны кётюре.

1915

Керти айт деди аллах… 

Керти айт деди Аллах,

Керти сёз болду диним.

Жаным жалгъандан тажап,

Кертиден талды тилим.

Кертилик излеп келдим

Макка, Мадинагъа да.

Анда да азап кёрдюм,

Жокъ кертиге табыннган.

Керти айт деди аллах,

Хар инсаннга, къулуна,

Сора нек келди палах

Битеу адам улуна?

Биз аллахха ушайбыз,

Аны келамын окъуп,

Да сора нек жашайбыз

Ит бла бёрю болуп?

Бал, жау бирге къошулгъан

Кибик болсун къулларым

Деген аллах, ийсагъан,

Кёрсеед зулмуларын!

1915

Тёзейик

Къыйынлыкъ къалыубаладан къалгъанды,

Амал жокъ, ол бек терен орналгъанды.

Тёзейик, жашау — керти, жан — жалгъанды,

Жашау жюгю — адамгъа аталгъанды.

Ат ойнатып, этедиле уллулукъ…

Жокъ бир адам темир тереги боллукъ!

Халал ишди хар барысын да жуллукъ,

Бу дуниягъа этейик, тёзюп, къуллукъ.

1915

Тюрлениу жокъду, къарт эте замансыз… 

Тюрлениу жокъду. Къарт эте замансыз,

Кюйдюредиле жюрек жараларым.

Илча къаягъа къарайма амалсыз,

Болмайын жарлы халкъыма мадарым.

Таш гюрбежим тюзлюк къаласы тюйюл,

Бюгюн да сёзюм — къаягъа тийген окъ!

Жашайд къарыулу къарыусузну тюйюп,

Таулада, тюзде да жарлыгъа кюн жокъ.

Аны кёре, тюгендим жиляй, улуй,

Жол тапмадым бу къыйынлы дунияда.

Барабыз биз ичер сууубуз къуруй,

Жатый ёлюп къалыргъа да уяла.

1915

Мубарик Сагид эфенди 

Тынгылагъыз, мен айтайым:

Энди бизге къара кюндю,

Рамазанда салгъа минди,—

Мубарик Сагъид эфенди.

Жашдан ариу келе келди,

Хар илмуну тамам билди,

Аз жашар керекли ёлдю,—

Мубарик Сагъид эфенди.

Ариу санлы, субай белли,

Керти сёзлю, татлы тилли,

Тюз жюрекли, халал кёллю,—

Мубарик Сагъид эфенди.

Ариу халын ауруу алгъан,

Жюреклеге ачыу салгъан,

Тёртайлыкъ къатыны къалгъан,—

Мубарик Сагъид эфенди.

Окъуй кетип, уалий болгъан,

Халкъын сюйюп, кёлюн алгъан,

Ахшылыкъ дефтери толгъан,—

Мубарик Сагъид эфенди.

Бек ауруп, жанындан тойгъан,

Хакимлеге харжын жойгъан,

Къарт анасын артха къойгъан,—

Мубарик Сагъид эфенди.

Умут эте, ёлюп кетген,

Ахлуларын ёксюз этген,

Бийик даражагъа жетген,—

Мубарик Сагъид эфенди.

Адеп бла жан озмагъан,

Устадны сёзюн бузмагъан,

Сабыр халлы, къозумагъан,—

Мубарик Сагъид эфенди.

Илму излеп, кёп жюрюген,

Баргъан жери ариу кёрген,

Тили халкъгъа файда берген,—

Мубарик Сагъид эфенди.

Эли къалды къурулгъанлай,

Малла баугъа урулгъанлай,

Болгъанды эл къырылгъанлай,—

Мубарик Сагъид эфенди.

Сёз салмагъан ары, бери,

Жарыкъ болсун жатхан жери,

Жаннет болсун барлыкъ жери,—

Мубарик Сагъид эфенди.

Назму этген — Кязим факъыр,

Ажымлыдан кёлю такъыр,

Бизни да жаннетге чакъыр,—

Мубарик Сагъид эфенди.

Кечеги къар ожагъымдан жауады,

Къара къайгъы эшигими къагъады.

Къайгъы! Бизден сора жер тапмаймыса?

Не къайда да былай айланамыса?

1915

Къыйын кюн айтама сизге 

Къыйын кюн айтама сизге:

Жунчумагъыз керексизге.

Тёре болур терсге, тюзге,

Жол берилмесин бетсизге.

Жашаудан умут юзмейик,

Зулму кишеннге тюшмейик,

Тюзлюкге жолну ишлейик,

Адамча жашай билейик.

1916

Къама, окъ жара да саныбызда… 

Къама, окъ жара да кёп саныбызда,

Тауда ташча, кёп къайгъы жаныбызда.

Биз аланы барына да чыдайбыз,

Иги муратны юзмейин турабыз.

1916

Жутлукъ кёпдю, ырысхы жокъ, берим аз… 

Жутлукъ кёпдю, ырысхы жокъ, берим аз,

Сёз жюрюйдю, сабырлыкъ жокъ, тёзюм аз.

Уруш дейле, бичен, тирмен дегенча,

Узакъ уруш бери жетмей кёп турмаз.

1916

Патчах дейле, аскер дейле…

Патчах дейле, аскер дейле,

Жасакъ, налогла излейле.

Бералмагъанны тюелле,

Бергенни къанын ичелле.

Къайнайла осал адетле,

Саз болдула жарыкъ бетле,

Тенг болгъанбыз хауле итге,

Саналмайбыз бир капекге.

Къалмадыла тау адетле,

Тас болдула тюз ниетле,

Бууадыла аман дертле,

Талайла къутургъан итле.

Муну айтхан акъсакъ Кязим,.

Жиляй-жиляй эки кёзюм,

Сизге айтама — ахыр сёзюм,—

Къалмагъанды бизде тёзюм!

1916

Тау бийлери, сизге сёзюм

Тау бийлери, сизге сёзюм,

Игиликни кёрсюн кёзюм:

Халкъ ёмюрге турмаз тёзюп,

Айтаман болурну билип.

Адамлабыз биз да, сиз да,

Бирди юммет, бирди сёз да,

Зулмулукъну жек этейик,

Жерни, сууну тенг этейик!

Жер тенгликсиз болмаз бирлик,

Аны билсин кёрге кирлик!

Беригиз халкъгъа эркинлик,

Олду сизге жашау берлик.

Къарт Кязимге чамланмагъыз,

Дуния малгъа алданмагъыз,

Зулмулукъну кенг атыгъыз,

Халкъгъа керти жол ачыгъыз!

1916

Эски юйюм

Эски юйюм, къууанч да,

Жарсыу да кёрдюм сенде.

Жылыуунгу къызгъанмай,

Аямай турдунг менден.

Болду сенде, эски юйюм,

Тоюм да, жиляуум да.

Санга кирип кёрдюле

Шуёхум да, жауум да.

Жауунла да жаудула,

Аладан къорууладынг.

Къарла да кёп тюшдюле,

Къар тюбюнде къоймадынг.

Жер башынгдан ёталмай

Турдула сакъ жауунла.

Сени хорлаялмалла

Боранла, къарла, бузла.

Тыпырынгда олтуруп,

Этдим сагъышларымы.

Аналары да сенде

Ёсдюрдю жашларымы.

От жагъада отунгу

Жылыуун къызгъанмадынг.

Не болса да, эски юйюм,

Туз-гыржынсыз къалмадынг.

Назмуланы мурулдай,

От жагъангда олтурдум.

Жолоучугъа, къонакъгъа

Ёз юйю кибик болдунг.

Назмуланы такъгъанма

Сенде, тюзлюкню сюйюп.

Жылыуунгу къызгъанмай,

Жылытдынг, эски юйюм.

1916

Эл адамы 

Эл адамы чапмаз артдан,

Айып алмаз жамауатдан,

Тиширыугъа тюшер атдан.

Таза къоркъур хыянатдан,

Аны кибик,— аманатдан,

Намыс келир анга халкъдан.

Айтыр сёзюн билип айтыр,

Терс сёлешсе, женгил къайтыр,

Элин боллукъгъа сагъайтыр.

Акъылман жомакъ бир байны… 

Акъылман жомакъ бир байны

Уялтмаз, харамдан тыймаз.

Жугъутур къулагъына жел

Ургъандан башхасы болмаз.

Не тилесек да, оюлмаз

Жашауну зулму тереги.

Акъылман жомакъ — кёл басар,

Атылгъан ушкок — кереги!

Къызла сюйген жашларына къачхандыла… 

Къызла сюйген жашларына къачхандыла,

Аттолары Холалагъа чапхандыла!

Эки тукъум элни ачытхандыла,

Ай, жарлыла, ойнар оюн тапхандыла!

Буслийманла бир бирлерин кеседиле.

Мажюсюле этмез ишни этедиле!

Даулашалла, ассылыкъгъа жетедиле,

Сабыр этмей, къанлылыкъгъа кетедиле.

Сюйген жашла, сюйген къызла — насыплыла,

Жаш жюрекле бир бирине ачыкъдыла!

Ала бирге къыйын жолда барлыкъдыла,

Аллай ишге зар къургъанла жазыкъдыла!

1916

Сары къошда (юзюгю) 

Тауда жашагъан къыйын,

Аны ким да биледи.

Жангызлай тиринмеклик

Этну къолдан келмейди.

Ташны бирге кётюре,

Малны да бирге кюте

Алай келебиз тауда,

Къыйынлыкъланы бюге.

Сары къош — эл жайлыгъы,

Анда кечинеди эл.

Хар къайдача, мында да

Жарлыгъа такъырды жер.

Жыйырма юй къош болуп,

Турады ол жайлыкъда.

Жюреклери хош болуп,

Малгъа тынчайыулукъда.

Огъурлу жер эди ол,

Киши хата кёрмеди.

Бир адамны малы да

Анда ёлюп келмеди.

Татымлыед. кырдыгы,

Хосу тюйюл бир чёбю.

Мал айнытыр болгъаннга

Жокъ эди аны чеги.

Бызынгы кеси малый

Тутады Сары къошда.

Шыкъыда къой бёлегин

Болады ары къошхан.

Быйыл а анда Зуха

Къош тамата болгъанды.

Жыйырма юйню малы

Сары къошха толгъанды.

Ботталаны Жашико

Къадырына минеди.

Жарлыланы малларын

Бек тойдуруп келеди.

Гайда бла Тахир да

Ауушха къарайдыла.

Сынчылагьан кёрсек деп,

Жолланы марайдыла.

Сары къошда берекет

Бар эди, шукур болсун.

Жау, бишлакъ этедиле,

Унутмай элни онгун.

Терк-терк энелле элге

Жаш-къушла да бирлешип.

Тулпар эшеклерине

Гыбытланы жюклешип.

Къош галауну татыуу

Тамакъларында барыр.

Къаймакъ къалакъ элтселе,

Эгечлери къууаныр.

Таулу къошда мёрезе

Зтиу да къалмаз, тейри.

Ёрге, энишге озгъан да

Терк къайтадыла бери.

Къыйыр сакълагъанлагъа

Узун болады кече…

Ариу жырлайды Зуха,

Бирсиле эжиу эте.

Жибиген бухчакъларын

Къурута къыйы отда,

Жомакъ да айтады ол,

Тышында къайгъы жокъда.

Не дау анга — жашауну

Бу юлюшю да иги,—

Жарлыны къошу турса,

Къырмаса ёлет кирип.

Оту жанса, кырдыксыз

Къалмасала таулары;

Ити сюрюу къайтарса,

Келмеселе жаулары;

Зулму тыягъы сабыр,

Хыйла жыйын да кери

Болсала, ёзге насып

Излемези да керти.

Алай тура эдиле

Шыкъы, Ёзен да бирге.

Усхурда, Тотурда да

Къурала къош нёгерле….

1916

Бузжигит (юзюгю) 

Къарт уста хыйсап этди,

Айтды бир шош ингирде: —

Бузжигит ёсдю, жетди,

Заманды юй этерге.

Бармыды элде, журтда,

Бир кёзю къарагъаны?

Жарыкъ этип жашауун,

Ишине жан салгъаны?

Уллу эди устаны

Сюймекликге хурмети.

Усталыкъгъа айтханча,

Анга да ёмюрлюк деди.

Сюймеклик жаннет чыпчыкъ

Болгъанын билип келди.

Усталыкъча, аны да

Хар затдан сыйлы кёрдю.

Бузжигит киши болуп,

Жетгенде да къадары,

Сюймекликни жарыгъын

Сурады ол къадалып.

Сюймеди ёз анасы

Жашха ачыкъ болургъа,—

Туура салып кенгешни

Бузжигитге сорургъа.

Этген муратларын ол

Жаз тил бла санады.

Бузжигитим эшитир деп,

Умут этип къарады.

— Ана сюйген баланы

Жарыкъ болур къадары.

Къарт болса ата, ана,

Аз болур юй мадары.

Къанатлы уя ишлер,

Жашаргъа нёгер излер.

Жангыз болса баласы,

Женгил жетерин сюер.

Бала учар бийикге,

Жетер кёп игиликге.

Кеси сюйген насып да,

Къуш къанатды жигитге.

Къара чачлы къыз алсанг,

Къатапала бичерме.

Халкъ жыйылып тоюма,

Къара сыра сюзерме.

Алтын чачлы къыз алсанг,

Акъ дарийле бичерме.

Халкъ жыйылып тоюма,

Бал бозала сюзерме.

Къара кёзлю къыз алсанг,

Къауракъ къаптал бичерме.

Хан къонакъла чакъырып,

Хант къангала тизерме.

Ала кёзлю къыз алсанг,

Ала жыйрыкъ бичерме.

Айгъа, кюннге тенг этип,

Алгъыш эте кетерме…

Да жокъду Бузжигитни

Жюрегин арсар этген,

Кече тынчлыгъын алып,

Жашауун жарыкъ этген.

Уялып, бети тола,

Бир жанына кетеди.

Ана сюйген жан бала,

Адеп, намыс этеди.

Билмеди жарлы атасы,

Жарлы анасы билмеди.

Сюймеклик, толкъун уруп,

Аны жерге кёмерин.

Бузжигитге жол чыкъды

Узакъгъа атланыргъа.

Къарт устаны къууанчы

Тюшдю кёп сакъланыргъа.

****

Кёп жерлеча, дунияда

Ол жерни да кесини

Бар эди хукмат этген

Аскери, ханы, везири.

Айта эдиле ханны

Тюзд деп ниети, иши:

«Аны зорлугъун кёрюп,

Тарыкъмай эди киши.

Ханлыкъ жери чыгъаед

Тенгизлеге, узакъгъа.

Аны кюйюнден адам

Тюшмегенди тузакъгъа»,—

Дей эдиле билгенле

Ханны махтап, бюсюреп.

Мени сартын, болмады

Аллай хан жер юсюнде!

Тузакъсыз хан — хан болмаз„

Хан эсе, хал сурамаз.

Кёп халкъланы къул этип,

Жесир жекмей туралмаз.

Къул жегилген жерде уа

Тюзлюк атасы ёлюр,

Хан той этсе юйюнде,

Халкъгъа къыйынлыкъ келир.

Жомакъда къыйын тюйюл

Ханны огъурлу этген,

Тюзлюгюн, сёзюн айтып,

Анга сый, махтау берген.

Къанатлыгъа тил чыкъгъан,

Бир жигит барын жыкъгъан

Жомакъда сейирмиди

Ханны да иги суннган?

Жашау а жомакъ тюйюл,

Кёрдюк агъын, къарасын:

Хар хан да халкъ къаны бла

Къалайды зор къаласын.

Мен кёрмедим бир ханны

Жарлыгъа бет этгенин,

Ол да адам баласыд,

Бир солусун дегенин.

Мен эшитмедим бир ханны

Халкъгъа къууанч бергенин:

Киши къыйыны къыйнап,

Азатлыкъ излегенин.

Мени бу сур хапарым —

Шаркъ жерини кертиси.

Зулмугъа боюн салмам,

Жаным чыгъып кетгинчи.

Бир ханны да махтамам,

Керексиз айып алмам,

Бийик эсе да тахы,

Аллында тобукъланмам.

Алай хакъды жырчыгъа

Болушун тюз айтыргъа.

Жашау халын жашырмай,

Сауланы сагъайтыргъа.

Керти эди ол ханны

Эслилиги, акъылы.

Аз эди зору, жасагъы,

Сакъаты бла факъыры.

Урушлагъа чакъыргъан

Дауурбас тауушлары

Тюшлеринде эшитиле

Къалдыла. Озду бары.

Къурчу сынса адамны,

Суууса ётгюр къаны,

Жылытмаз бийлик кюлю,

Къарангы болур кюню,

Жашы жокъ, кюню къарангы,

Жангыз къызы — къадары.

Хан да тюйюл ёлюмсюз,—

Жокъ ызындан къарары.

Ёлюмню сууукъ жели

Сагъайтады кёплени.

Хан да къызны чакъырып,

Арт кюнюн эсепледи.

— Къыз эсенг да, жангызым,

Болдунг кёкню жулдузу.

Хан кетсе, ханлыкъ этер

Жашы жокъ, ханны — къызы.

Аюп ханны къаласы

Деп къалырча ёмюрге,

Къаст этдим бу жерледе

Бир къала ишлетирге.

Мен санга алтын къала

Ишлетип, тахым бла

Берликме, байрам къурап,

Оноу эт акъыл бла.

Анасы жокъ къыз бала,

Ата кёлюн сакълады.

Сёзюне къулакъ салып,

Хан тахын къучакълады:

«Жаз жабалакъ къар болмаз,

Жалгъан адеп — хал болмаз,

Акъылы кёп болса да,

Тиширыу хан — хан болмаз.

Сени сыйлы тахынгда

Узакъ болсун ёмюрюнг.

Алтын къала ишлерге

Билдим уста келирин.

Мен тюшюмде кёргенме:

Алтынкъанат бир дуудакъ

Учуй келип къонду да,

Болду тёгерек чууакъ».

Хан жангыдан жашарып,

Болду ётгюр, къууатлы.

Ёзюрлерин жиберип,

Юй устала суратды.

Бузжигитни хапарын

Ханнга баям этдиле.

Къарт устаны элине

Келечиле жетдиле.

Биз билебиз, усталыкъ

Аллахны бергениди.

Сайлап жанны бу жерде

Бек сыйлы кёргениди.

Алай анга хан кёзю

Къараса умут бла:

Къутхармазса алтынны

Берсенг да тулукъ бла.

Аллах берген усталыкъ

Ханны юйюн жарытыр.

Унамасанг — хан зору

Олжанлада арытыр.

«Аллах берир, хан алыр»,—

Деп андан жюрюйдю сёз.

Уста эсенг — махтаугъа,

Кёп къыйынлыкъгъа да тёз!

Къарт уста арсар болду,—

Тоюна жауады къар!

Алай ханны саламын

Алмазгъа жокъду мадар.

Бузжигит бек къууанды,

Кетерге жол кёл алды.

Нёгер сурап жолуна

Тенги Камалгъа барды.

Ана сютюн тенг ичген

Камал сейирге къалды:

Сёз айтмай, женгил болуп,

Биргесине атланды.

1910—1917

Бири къача, бири къууа 

Бири къача, бири къууа,

Жетгенлерин жолда бууа,

Аны ызындан палах тууа,

Хатасызла аны жууа.

Бир большевик, бир — кадетле,

Къайдан чыкъды бу адетле,

Эридиле семиз этле,

Саз болдула жарыкъ бетле.

Большевик излеген — тенглик

Болурму экен къолдан келлик?

Кимге тенглик, кимге кемлик,

Кимди аны толу биллик?

1917

Солтанхамитни жыры

Кировха нёгер болгъанед

Жарлылагъа жараргъа.

Къара халкъгъа зркинликни,

Эркинликни алыргъа.

Солтанхамит тау къушед,

Жаудан къоркъа билмеген.

Байла бла бийле элле

Ол жигитни сюймеген.

Солтанхамит жыгъылгъанед

Къаны къызартхан атдан.

Тауладан къан къатыш жауун

Жаугъан эд ол сагъатда.

Солтанхамит сёлешиучед

Киров бла олтуруп.

Солтанхамит къайытханды

Алтын гулла толтуруп.

Артха турургъа болмаучед

Намысына уялып.

Аты халкъгъа кишнеп келди

Къызыл къаннга боялып.

Душман огъу жыкъгъан эди

Аны тер басхан атдан.

Халкъ башчысы Киров анга

Жилягъанд ол сагъатда.

Киров жапханд ёлюгюне

Бек алгъа жамычыны.

Алтын гуллагъа салдыргъанд

Ёлюгюн ол батырны.

Солтанхамит болуучуед

Таулуланы батыры,

Жумушакъ болсун, я Аллаху,

Аны жатхан къабыры.

Сен ёлгенсе Ленин берген

Байрагъыны тюбюнде.

Жиляу этелле тауларынг

Айырылдыла сенден.

Солтанхамит болуучуед

Таулуланы ахшысы.

Аны къарындаш этгенд

Киров— халкъны башчысы.

Жигит ёлсе, жигитлиги

Къалад халкъны ичинде.

Кязим да бу жырны андан

Этед сени юсюнгден.

1918

Уучуланы жыры 

Зыбыр мыйыкъларыбыз да буз болуп,

Жолла учхалауукъ, таула кёрюнмей.

Апсаты бизни жолубузну кесмез,

Бюгюн къушла бла эриширбиз, хей!

Къушну ауанасы къаягъа энсе,

Жолубуз болур, биз бир хата кёрмей.

Къаядан кетербиз деп, къоркъуп артха

Бурулмабыз жолубуздан бюгюн, хей!

Айбаш жугъутурланы терк кёрюрбюз,

Теркирек болугъуз, арыдыкъ демей.

Башыбыздан къарла юзюлселе да,

Аладан къоркъуп да тохтамабыз, хей!

Юйде сабийле, къатынла сакълайла,

Алагъа бармабыз къурлай, зат элтмей.

Мыйыкъла — буз! Жюрекледе буз жокъду,—

Къардан да, чынгылдан да къоркъмабыз, хей!

Къаяла тикдиле, жолла — бек къыйын,

Къар бугъейле турадыла кёрюнмей.

Елгенибизге жыр этилсин, артха

Айланнгандан эсе, къоркъакълача, хей!

Ма къуш ауанасы къаягъа эннгенд,

Жолубуз боллукъду. Алгъа, эринмей!

Башыбыздан къарла юзюлселе да,

Аладан къоркъуп да тохтамабыз, хей!

1918

Къазакъла терс кетедиле…

Къазакъла терс кетелле,

Ачыу бла хукму этелле,

Ёлтюрюрге терк жетелле,

Асыры чекден ётелле.

Сёзлери болады кюйсюз,

Кёпле къалалла юйсюз,

Отоуда келинле — эрсиз,

Къошда малла — иесиз!

Тоханалада туралла,

Аман оюнла къуралла,

Ниетни терсге буралла,

Бийлик къайтырыкъ суналла.

Къан излеген аякъ урмаз,

Хорласа да, ол кёп турмаз.

Омакъ сёз гылын учурмаз,

Халкъ кесин анга утдурмаз.

Туман кетер, кюн тиер,

Халкъ азат болургъа сюер.

Зорлукъ хукмуну бузар,

Жашауун жангыдан къурар!

1919

Большевикни жолу тюздю 

Большевикни жолу тюздю,—

Патчахны бугъоуун юздю!

Терсни, тюзню ишин сюздю,

Халкъны жарыкъ жолгъа тизди.

Биз тюзлюк жолда барайыкъ,

Большевикге саналайыкъ,

Таукелсизликни къояйыкъ,—

Зулму къаланы ояйыкъ! 

1919, Шыкъы

Сауут алыгъыз! 

Сауутну алыгъыз къолгъа,

Барыгъыз сиз ахшы жолгъа!

Душманланы жокъ этигиз,

Ахшы муратха жетигиз!

Жолдан шашмасын кишибиз,

Тюзлюкдю тутхан ишибиз.

Деменгилид къурч кючюбюз,

Жарыкъды келлик кюнюбюз.

1919

Большевик жолду жолугъуз 

Меньшевикле алдай бизни

Кырты этелле ишибизни,

Къатышдыра терсни, тюзню,

Къарангы этелле кёзню.

Властны алалла къолгъа,

Чырмауну салалла жолгъа.

Сюедиле баш болургъа,

Сабанны байгъа орургъа!

Таулула, аны билигиз,

Бир сатыргъа тизилигиз!

Азатлыкъгъа кюрешигиз,

Къурчдан къаты бирлешигиз!

Заман озар, уяныгъыз,

Кюрешде къоркъуп къалмагъыз!

Большевик жолду — жолугъуз,

Къарыулу болсун къолугъуз.

Заман жетгенди къобаргъа,

Душманны барын жояргъа!

Кюрешейик иш онгларгъа,

Большевик жолунда баргъа!

Бийге, байгъа алдатмайыкъ,

Бизни жокъгъа санатмайыкъ.

Къууанч жашау къаратайыкъ,

Ленин айтханча барайыкъ.

1920

Жашла, сизге ата сёзюм 

Жашла, сизге ата сёзюм,

Ачылдыла эки кёзюм.

Болмасын терсликге тёзюм,

Сизни къоркъутмасын ёлюм.

Аха, жашла, жыйылыгъыз!

Кюрешде эрле болугъуз.

Къызыл Аскерге киригиз,

Къурч сатыргъа тизилигиз!

Бедиш — жаудан къоркъуп букъгъан!

Махтау — жауну хорлап жыкъгъан!

Къызыл Аскер — ёкюлюбюз,

Анда батыр кюрешигиз!

1920

Елюм бйзни апчыталмаз 

Кёп къыйынлыкъгъа тёздюгюз,

Душманны хорлап келдигиз.

Халкъгъа эркинлик бердигиз,

Аперим, жигитлесиз сиз.

Насыплы кюн келди бизге,

Узакъ ёмюр болсун сизге!