Фонд Культуры имени Кязима Мечиева - Фонд Культуры имени Кязима Мечиева

Телевикторина

ДАСТАНЛА

(Поэмала)

ЖАРАЛЫ ЖУГЪУТУР

Барыбыз да билебиз

Жашау къыйынын, тарын,

Жаралы жугъутурну

Айтайым мен хапарын.

Ол хапар эсге тюшсе,

Мен къуру да кюеме.

Аны сиз барыгъыз да

Эшитсегиз бек сюеме.

Зарфха уруп чыгъарыргьа

Зарфыбыз жокъду бизни,

Къарангылыкъ ачдырмай

Турад кёзлерибизни.

Китап окъуй билген – аз,

Жахил жарлы халкъыбыз,

Жашайбыз, тогъубуздан

Кёп болгъанлай ачыбыз.

Бюгюн тауда къар жауад,

Арбазланы толтуруп.

Хапарымы айтайьш,

От жагъада олтуруп.

Сыйырадыла жерни,

Сыйыралла гыржынны,

Къолдан келмей сыйыргъа

Хапарны бла жырны.

Залимледе аллай кюч

Жокъду. Шукур Аллахха!

Биз жюрек сёзюбюзню

Бермебиз малгъунлагъа.

Жаралы жугъутурну

Окъ жарасы жаннганча,

Жанады жюрек жарам –

Къама кирип къалгъанча.

Айтайым хапарымы,

Сизге, манга да асыуд.

Адамлагъа айтмасанг,

Кюйдюрюп къояд жарсыу.

Ой, жаралы жугъутур!

Мен да санга ушайма.

Жюрегими къан жууа,

Хапарымы башлайма.

Ариу, айбаш жугъутур

Отлай эди ыранлада,

Кече энип, иче эди

Тауда къара сууладан.

Ыранда кийик сюрюу,

Солуй, жатып тургъанда,

Къарауулу жугъутур

Бола эди къаялада.

Ол кёп къутхаргъан эди

Сюрюуюн уучуладан,

Кеси да кёп къутула

Келген зди ажалдан.

Бир жол, танг жарыгъанлай,

Кийик сюрюу, суу ичип,

Ыранлы гелеу бетни

Бара эди ёрге кетип.

Алайлай бирси бетден

Ачы ушкок атылды,

Сюрюу къачды, жугъутур

Жаралы болуп къалды.

Ол, ёрге баралмайын,

Мыллыгын энишге атды,

Терен сызгъа ичине

Кетип, термиле жатды.

Уучу – жугъутур къайры

Думп болгъанын билмеди,

Ол не кёп излесе да, –

Къайдагъысын кёрмеди.

Кёп айланып, зат тапмай,

Къара ачыуу келди.

Башха кийик мараргъа

Бир башха жары кетди.

Жауурунун окъ тешген

Жугъутур ол сызгъада

Сау кюн, сау кече турду,

Къутулуп мараучудан.

Тауда гелеу кырдыкга

Къатханед таза къаны,

Ачый эди, кюе эди

Ауур жарасы аны.

Ол эрча кётюре эди

Жарасыны ачыуун,

Жигитча кюреше эди

Къутхарыргьа жашауун.

Жарасы ачып, аны

Къоймаса да атларгъа, –

Юзмей эди умутун

Ол сюрюуюн табаргъа.

Жюреги тартдыра эди

Къаяланы башына,

Кёзюн алмай къарай эди

Сюрюу кетген жанына.

Биз элли жарлы уучу

Хашим, танг жарыгъанлай,

Чыкъгъан эди таулагъа,

Кийик, жугъутур марай.

Ол, таулада айлана,

Кийиклени ёлтюре,

Жашай эди, алай бла

Юйюрюн кечиндире.

Хашим, тик жолну чыгъып

Баргъанлай, бирси бетде

Ол акъсакъ жугъутурну

Кёрдю да, сейир этди.

Ол жаралы жугъутур

Ёрге къачып бара эди,

Эркинликге къаст этип,

Жарасын унута эди.

Хашим кёрдю: бир бёрю,

Жугъутурну ызындан

Къуууп, жете баргъаньш, –

Тояйым деп къанындан.

Хашим, ушкогун сермеп,

Къол юсюнден терк атды.

Бёрю, ёрге секирип,

Сора – сойланып къалды.

Жугъутур, энтда ушкок

Анга атылгъан сунуп,

Суху да бир къарады,

Башын артха терк буруп.

Алай ол жол анга угъай, –

Ушкок жаууна атылды!

Жугъутур таугъа кетди,

Бёрю жоюлуп къалды!

Жаралы жаныуарны

Къуугъан зулмучу бёрю,

Тюзлюк огъу ызындан

Жетип, алайда ёлдю.

Аллай къара кюн келип

Къутулгъан жугъутургъа

Хашим тиймеди, – эркин

Кетерге къойду таугъа.

Аны ызындан къарап,

Хашим тёшде олтурду,

Ол къаяла артына

Аугъунчу, къарап турду.

Жаралы жугъутурну

Жаралары сау болуп,

Таулада энтда жашар,

Жаны къууанчдан толуп.

Тауланы, эркинликни

Чексиз сюйген жугъутур,

Ызынгдан окъ жетмесин,

Жауларынг жоялмай тур!

Жаралы жугъутурну

Къутхаргъанындан сора,

Хашим, жаныуар атмай,

Юйюне къайтып барад.

Кийик эт келеди деп,

Сабийлери чапдыла...

Алай ала ол кече

Кийик этсиз къалдыла.

Хашим юйдегисине

Жугъутурну хапарын,

Тизип болгъан халында,

Айтып берди хар барын.

Къатыны: «Тюз этгенсе,

Жаным къор болсун санга! –

Деди. – Жаным ауруду

Ол жарлы жаныуаргъа.

Биз да ачдан ёлмебиз,

Худур этип ичсек да.

Не этейик! Чыдарбыз, –

Не къыйынлыкъ кёрсек да!»

Ахшам къарангысы да

Элге шош кирип келди.

Жамболат бий Хашимге

Жумушчусун жиберди.

Бийни сер жумушчусу

Ахшамда салып келди.

– Бийим сени чакъырад,

Хайда, жюр, Хашим! – деди.

Хашим, эски чепкенин

Женгил къаплап юсюне,

Жумушчуну ызындан

Барды бийни юйюне.

Хашим, эшикден кирип:

– Юйге игилик! – деди,

Жамболат бийни бети

Кюйсюз болгъанын кёрдю.

– Бюгюн уугъа бардынгмы? –

Деп сорду бий уучугъа.

Хашим ууда хапарын

Терк окъун айтды анга.

– Ай, сен аман! – деди бий, –

Эр тюйюлсе – къатынса!

Жюрегинг, къоргъашинча,

Эрий тургъан аманса.

Мен бийинг болгъанымы

Унутханмы этгенсе?

Арт кезиуде сен манга

Кийик нек келтирмейсе?

– Бийим, кесинг билесе,

Беш-алты сабийим бард.

Кючюм жетмейди: юйюрюм

Ачдан къыйналып турад.

– Ит кючюклеринги ач

Болгъаны манга неди!..

Хашим, жюреги жана:

– Биз да адамбыз! – дейди.

– Ауузунгу къыс! – деди бий,

Секирип ёрге турду,

Мужура бла, сермеп,

Жарлы Хашимни урду.

Хашим эшик артына

Жыгъылды. Алай, кючден

Къобуп, мыллыгын атды

Зорчу бийни юсюне.

Ол бийни буууп окъун

Къоярыкъ эди, алай

Шапалары чапдыла, –

Ач бёрюле чапханлай.

Жарлы уучуну, тюйюп,

Атхан элле эшикге.

Ала анга этгенни –

Адам этмейди итге.

Бий мужурасы тийип,

Сындыргьанед билегин.

Залимликни ёртени

Кюйдюргенед жюрегин.

Хашим! Ач бёрю къуугъан

Жаралы жугъутургъа

Кесинг тенг болуп къалдынг, –

Киши болушмад санга.

Санга чапхан бёрюню

Киши атып урмады.

Ол бёрюню къанындан

Къара жер къызармады.

Чолакъ болуп къайтдынг сен

Жарлы, къурум юйюнге,

Сау болмаз жара тюшдю

Огъурлу жюрегинге.

Тауда ол сен къутхаргъан

Жугъутургъа ушайса,

Аныча, жараларынг

Къыйнай, алай жашайса.

Залимликни тыягъы

Бизге аман тиеди.

Не этсин жарлы Кязим –

Жаны отда кюеди.

Хашим! Аман ачыдынг –

Бизге палах азмыды?!

Кёзлерим жашдан тола,

Этеме бу назмуну.

Сени жарсыуунг – мени

Жарсыуумд, жарлы уучу,

Инш-Аллах, ийнанабыз –

Келир бир дерт алыучу!

Жарлы Хашим, кесинг да

Жаралы жугъутурса.

Кёрген къыйынлыгъынгы

Сен къачаи унутурса?

– Сени ургъан залимни –

Аллах урсун! – дейме мен, –

Палахланы ырхысын

Анга бурсун! – дейме мен.

Бар этген артыкълыгъы

Аны кесине жетсин!

Кязим бергенча, анга

Аллах да налат берсин!

Кюн сайын аны кёрюп,

Мен амалсыз болама,

Башха жолну тапмайын, –

Назмуланы тагъама.

Ой, мени жарлы халкъым!

Къыйынлыкъда тураса.

Сен да, бир башха болмай,

Жаралы жугъутурса.

Зыгъырлы къолда зыгъыр

Кибик, кёп къыйынлыгъынг.

Не затха чыдамады

Сени къыйынлы жанынг?!

Къурум ожакъларынгдан

Кечеги къар жаугъанча, –

Жауады къайгъы юсюнге,

Сени Аллах къаргъагъанча.

Жаз жабалакъ таулагъа

Жаугъан кибик, юсюнге

Къара палах жауады,

Кирип келеди юйюнге.

Къайгъыларынга жарсый,

Жарлы Кязим талгъады.

Ол башын тау черекге

Атар кибик болгъанды.

Жарлы халкъым! Бёрюле

Къуууп баргъан жаралы

Жугъутурса. Не этейим,

Ким болур бизни жанлы?

Ким кёрюр сени ызынгдан

Жумулгъан бёрюлени?

Къайгъыларын ким кёрюр

Жарлы таулу эллени?

Сени сюрген бёрюге

Кимни огъу атылыр?

Фитнаны, залимликни

Тили къачан тартылыр?!

Бар къыйынлыкъларынгы

Жарлы Кязим кёреди.

Жюреги къандан тола,

Ачы назму этеди.

Жаралы жугъутурну

Айтдым сизте хапарын.

Алай ол сау эталмаз

Жюрекле жараларын.

Аны эшитген – бирсине

Айта, халкъгъа жайылса,

Жарлы от жагъалада

Айтылып алай турса, –

Ким биледи, асыу болур

Къайгъылы жюреклеге;

Ким биледи, ачыу болур

Зулмучу залимлеге.

Аланы къолларындан

Келмейд манга тиерге,

Жарлы уучу Хашимни

Тюйген кибик, тюерге.

Шишлик къойлай сояргъа

Къолларындан келсе эд,

Уруп, тюйюп, жояргъа

Атым амал берсе эд, –

Бир кюн жашатмаз элле

Ала мени дунияда,

Ичер сууум тюгенип

Къалыр эди таулада.

«Келечиге ёлюм жокъ!» –

Деген сёз барды халкъда.

Халкъымы келечиси

Болдум къыйын сагъатда.

Мен Меккагъа баргъанма –

Тиерге базынмайла,

Алай бичакъ билеуню,

Жаныгъанны къоймайла.

«Ит юргенин – жел элтир», –

Юрме къой жауларымы!

Къыйын кюн ёкюлюнлей

Къалырма мен халкъымы!

Жарлы халкъым! Кюрешдим:

Асыу болур деп сёзюм.

Санга игилик тилей,

Жашайд дунияда Кязим.

1907

Бузжигит

Сюймеклик, жаннет чыпчыкъ

Келген кибик, келеди,

Инсанланы барына

Ол кёп къууанч береди.

Алай бу тар дунияда

Аны да къанатларын

Къоядыла кюйдюрюп

Артыкълыкъны отлары.

Аны хакъында кёпле

Ачы назму этдиле,

«Сюймеклик – кезиусюзлей

Къуругъан терек! – дедиле.

Сюймеклик тели этип,

Межнун кетгенди тюзге,

Аны хапары, къуугъун

Сёзюча, ачыды бизге.

Ол хапар тамам ушайд

Кечеги ожакълада

Улуй айланнган желге,

Келип къыш узакъладан.

О, Лейля бла Межнун!

Сизни хапарыгъызгъа

Кязим да кёп жиляды,

Кюйдю къадарыгъызгъа.

Низами, Навои да,

Кюйюп-бишип, жаздыла,

Алтын сёзлери бизге,

Жаннган отча, къалдыла.

Физули! Ачы назмун

Жюрегими, сюнгюча,

Тешип ётдю, – жилядым,

Атам бюгюн ёлгенча.

Кёп такъырлыкъ сынагъан

Сюйгенлеге сёзюгюз

Асыу болду, кёп азап

Кёргенликден ёзюгюз.

Алай Межнун энтда да

Айланад къара тюзде, –

Азаплыкъ да, зорлукъ да

Аз тюйюлдюле жерде.

Сюймекликни чыпчыгьы

Энтда къанатсыз къалад,

Сюймекликни тереги

Кезиусюзлей къуу болад.

Энтда Фархад къаяны

Тешип бошамагъанды,

Энтда да Ширин анга

Сарнауун къоймагъанды.

Зорлукъ жетген жигитле

Ёлелле, жоюлалла,

Жюреклери ёмюрде

Жанып тургъан отлалла.

Алайсыз жашау, кече

Кибик, къарангы болуп

Къалыр эди, сау дуния

Бёрю улуудан толуп.

Андан башлайма сизге

Бузжигитни хапарын,

Сау эталлыкъча Шаркъны

Ол эски жараларын.

Менден кёп да устала

Жырлай келдиле аны, –

Кёплеге жарсыу берди

Бузжигитни къадары.

Хар тауну кеси сууу,

Кеси жыры, булбулу,

Тауда да жюрюсюн деп,

Айтдым бу таурухуму.

Залимлик жойгъанланы

Кёлю барла сыйлайла,

Кезиусюз ёлгенлеге

Сау къалгъанла жиляйла.

Бузжигит да бириди

Кезиусюз ёлгенледен,

Субай санларын зорлукъ

Къабыргъа кёмгенледен.

Ахлуларым, барыбыз

Бузжигитни сыйлайыкъ,

Анга, къарындашыбыз

Ёлген кибик, жиляйыкъ.

Тау элде жашагъанды,

Дейле, бир юй устасы.

Сора ол къарт болгъанды,

Чачын-башын чал басып.

Кёплеге юй ишлегенд.

Къууана ол ишине,

Ол юйлени барысын

Ишлегенча кесине.

Бузжигит деген жангыз

Жашы болгъанды аны,

Аны бла бирге эди

Ол къарт устаны жаны.

Атасы жашын, кеси

Кибик, юй уста этгенд,

«Мен ёлсем, усталыгъым

Санга къаллыкъды», – дегенд.

«Усталыкъ, – дегенди ол, –

Барыбыздан да уллу.

Ансыз къалса – кюнсюзлей

Къалыр эди адам улу.

Усталыкъ сюймекликге

Бла кюннге тенг болад,

Устала ёлгенликге,

Усталыкъ саулай къалад.

Биз, устала, дуниягъа

Ишлер ючюн тууабыз,

Сууукъ, тилсиз ташланы

Биз жырлагъа бурабыз.

Ташладан, агъачладан

Биз хастанла этебиз,

Аланы бу дуниягъа

Къоюп, алай кетебиз.

Мен жашадым дунияда,

Кишиге хата этмей,

Усталыкъ ишден сора

Бир башха зат излемей.

Бу хыйла кёп дунияда

Жаннга хыйла этмедим,

Кесим жашасам, бары

Тюп болсунла демедим.

Бу артыкълыкъ кёп жерде

Бир артыкълыкъ этмедим,

Къан кёп тёгюлген жерде

Инсан къанын тёкмедим.

Къолларьша къан угъай, –

Тытырла жагъылдыла.

Юйлерим шахарымы

Айбатлыгъы болдула.

Мени къатылыгъымдан

Бир сабий жилямады,

Бир жарлы, бир къарыусуз

Атанга чамланмады.

Олду мени насыбым –

Мен ырахат ёлюрме,

Бар усталыгъымы да,

Балам, санга берирме.

Жерим мени кесине,

Ыразы болуп, алыр,

Жерими ташы манга,

Къууанып, сын таш болур.

Иш, усталыкъ дунияда

Кюнюм болдула мени.

Мен ёлсем, усталыгъым

Къалыр юсюнде жерни.

Ташны да, агъачны да,

Топуракъны да сюйюп,

Жашадым мен жеримде,

Жашау къыйматын билип.

Сен да алай жашасанг,

Жарсымам къадарыма,

Ол заманда ырахат

Жатарма къабырымда.

Сен – жангыз балам, жаным,

Кёз жарыгъымса мени.

Атанг жашагъаныча,

Жаша юсюнде жерни.

Махтау келир кесиме

Деп, ачытма кишини,

Аны ючюн тёкдюрме

Кёз жашын бир сабийни.

Махтау деген чарс кибик

Бир затды бу дунияда.

Бир сабий къууандырсанг,

Ол бийикди махтаудан.

Махтау, байлыкъ да кетер,

Кертилей къал тюзлюкге,

Дунияда бир зат жетмез

Халаллыкъгъа, игиликге.

Сен ишни, усталыкъны

Жарыкъ кюннге тенг этип

Жаша жерде, алагъа

Тенг болгъан зат жокъду деп.

Сора ала да санга

Бу дунияны къууанчын

Сынатырла, насыпны

Эшигин кенгнге ачып.

Къууанч, бушуу да келир, –

Кезиу болалла ала.

Не азап сынасанг да,

Адамлайын къал, балам!»

Бузжигит ёсдю, жетди

Атасыны къолунда,

Хунери бар, – юйренди

Юй устасы болургъа.

Акъылбалыкъ болду ол,

Кёп затлагъа жарады,

Кёргенине эс этип,

Сюйюп, соруп къарады.

Адам угъай – файгъамбар

Берди делле хунерин,

Ол да, кюнюн къызгъанмай,

Этед къолдан келгенин.

Атасына нёгерге

Барады юй ишлерге:

Къолу жетген нюр жанып,

Къалады халкъ сейирге.

Ташмы жонса, жан салып, –

Къоймайды кюн тийдирмей.

Агъачны уа агъачха

Къошхан жерин билдирмейд.

Аууркъарам, аз сёзлю,

Сабыр халлы, терк ишли,

Ата, ана ийнагъы,

Айтхан сёзге келишли.

Къарт уста, таукел болуп,

Бузжигитни чакъырды;

Жолуна алгъыш этип,

Окъургъа атландырды.

* * *

Кёп къыйналып, кёп жюрюп,

Шаркъ жерине келгенди,

Кёпле кёрген Мисирни

Бузжигит да кёргенди.

Юйренди ол ишине

Багъдад бла Мисирде,

Буруннгу къалалагъа,

Межгитлеге бюсюреп.

Кюмюшчюню шекирти

Болду. Бир ауукъ кетди, –

Алтын соза юйренди,

Багъыр, кюмюш эритди.

Элине къайтып келди,

Анасын къууандырды,

Бузжигит къаллай уста

Болгъанын халкъ таныды.

Къолуну усталыгъы,

Саныны ариулугъу

Кёп жерлеге жайылды,

Жаратып гитче, уллу.

Ханладан келечиле

Келдиле аны кёре,

Усталыкъ излегеннге

Бузжигит болду тёре.

Къарт уста, хыйсап этип,

Айтды бир шош ингирде: –

Бузжигит ёсдю, жетди,

Заманды юй этерге.

Бармыды элде, журтда,

Бир кёзю къарагъаны?

Жарыкъ этип жашауун,

Ишине жан салгъаны?

Уллу эди устаны

Сюймекликге хурмети.

Усталыкъгъа айтханча,

Анга да – ёмюрлюк! – деди.

Сюймеклик – жаннет чыпчыкъ

Болгъанын билип келди,

Усталыкъча, аны да

Хар затдан сыйлы кёрдю.

Бузжигит киши болуп,

Жетгенде да къадары,

Сюймекликни жарыгъын

Сурады ол, къадалып.

Сюймеди ёз анасы

Жашха ачыкъ болургъа, –

Туура салып кенгешни,

Бузжигитге сорургъа.

Этген муратларын ол

Жаз тил бла санады,

Бузжигитим эштир деп,

Умут этип къарады.

– Ана сюйген баланы

Жарыкъ болур къадары,

Къарт болса ата-ана,

Аз болур юй мадары.

Къанатлы уя ишлер,

Жашаргъа нёгер излер.

Жангыз болса баласы,

Женгил жетерин сюер.

Бала учар бийикге,

Жетер кёп игиликге,

Кеси сюйген – насыпды,

Къуш къанатды жигитге.

Къара чачлы къыз алсанг,

Къатапала бичерме,

Халкъ жыйылып тоюма,

Къара сыра сюзерме.

Алтын чачлы къыз алсанг,

Акъ дарийле бичерме,

Халкъ жыйылып тоюма,

Бал бозала сюзерме.

Къара кёзлю къыз алсанг,

Къауракъ къаптал бичерме,

Хан къонакъла чакъырып,

Хант къангала тизерме.

Ала кёзлю къыз алсанг,

Ала жыйрыкъ бичерме,

Айгъа, кюннге тенг этип,

Алгъыш эте кетерме...

Да жокъду Бузжигитни

Жюрегин арсар этген,

Кече тынчлыгъын алып,

Жашауун жарыкъ этген.

Уялып, бети тола,

Бир жанына кетеди,

Ана сюйген жан бала

Адеп, намыс этеди.

Ата-ана билмеди,

Баласы не кёрюрюн,

Сюймеклик толкъун, уруп,

Аны жерге кёмерин...

Бузжигитге жол чыкъды

Узакъгъа атланыргъа,

Къарт устаны къууанчы

Тюшдю кёп сакъланыргъа.

Кёп жерлеча дунияда,

Ол жерни да кесини

Бар эди хукмат этген

Аскери, ханы, ёзюрю.

Айта эдиле ханны

Тюзд деп ниети, иши,

Аны зорлугъун кёрюп,

Тарыкъмай эди киши.

Ханлыкъ жери жетеди

Тенгизлеге, узакъгъа.

«Аны кюйюнден адам

Тюшмегенди тузакъгьа», –

Дей эдиле билгенле,

Ханны махтап, бюсюреп.

Мени сартын, болмады

Аллай хан жер юсюнде!..

Тузакъсыз хан – хан болмаз,

Хан эсе – хал сурамаз,

Кёп халкъланы къул этип,

Жесир жекмей туралмаз.

Къул жегилген жерде уа

Тюзлюк атасы ёлюр,

Хан той этсе юйюнде –

Халкъгъа къыйынлыкъ келир.

Жомакъда къыйын тюйюл

Ханны огъурлу этген,

Тюзлюгюн, сёзюн айтып,

Анга сый, махтау берген.

Къанатлыгъа тил чыкъгъан,

Бир жигит барын жыкъгъан –

Жомакъда сейирмиди

Ханны да иги суннган?!

Жашау а жомакъ тюйюл, –

Кёрдюк агъын, къарасын:

Хар хан да халкъ къанында

Къалайды зор къаласын.

Мен кёрмедим бир ханны

Жарлыгъа бет этгенин,

«Ол да адам баласыд,

Бир солусун!» – дегенин.

Мен эштмедим бир ханны

Халкъгъа къууанч бергенин,

Киши къыйыны къыйнап,

Азатлыкъ излегенин.

Мени бу сур хапарым –

Шаркъ жерини кертиси.

Зулмугъа боюн салмам,

Жаным чыгъьш кетгинчи.

Бир ханны да махтамам,

Керексиз айып алмам,

Бийик эсе да тахы, –

Аллында тобукъланмам,

Алай хакъды жырчыгъа

Болушун тюз айтыргъа,

Жашау халын жашырмай,

Сауланы сагъайтыргъа.

Керти эди ол ханны

Эслилиги, акъылы,

Аз эди зор жасагьы,

Сакъаты эм факъыры.

Урушлагъа чакъыргъан

Дауурбас тауушлары

Тюшлеринде эштиле

Къалдыла. Озду бары.

Къурчу сынса адамны,

Суууса ётгюр къаны, –

Жылытмаз бийлик кюлю,

Къарангы болур кюню.

Жаш жокъда – кюн къарангы;

Жангыз къызы – къадары;

Хан да тюйюл ёлюмсюз, –

Жокъ ызындан къарары.

Ёлюмню сууукъ жели

Сагъайтады кёплени,

Хан да, къызын чакъырып,

Ахыр кюнюн эсгерди.

– Къыз эсенг да – жангызым,

Кёкню жулдузу болдунг!

Мен кетсем, ханлыкъ этер

Жашым жокъ – къуруп онгум, –

«Аюп ханны къаласы»

Деп къалырча ёмюрге,

Къаст этдим бу жерледе

Бир къала ишлетирге.

Мен санга алтын къала

Ишлетип, тахым бла

Берликме, байрам къурап,

Оноу эт акъыл бла.

Анасы жокъ къыз бала

Ата кёлюн сакълады,

Сёзюне къулакъ сала,

Хан тахын къучакълады:

– Жаз жабалакъ – къар болмаз,

Жалгъан адеп – хал болмаз,

Акъылы кёп болса да,

Тиширыу хан – хан болмаз.

Сени сыйлы тахынгда

Узакъ болсун ёмюрюнг,

Алтын къала ишлерге

Билдим уста келирин.

Мен тюшюмде кёргенме:

Алтынкъанат бир дуудакъ,

Учуп келип къонду да,

Болду тёгерек чууакъ.

Хан жангыдан жашарып,

Болду ётгюр, къууатлы,

Ёзюрлерин жиберип,

Юй устала суратды.

Бузжигитни хапарын

Ханнга баям этдиле.

Къарт устаны элине

Келечиле жетдиле.

Биз билебиз, – усталыкъ

Аллахны бергениди,

Сайлап, жанын бу жерде

Бек сыйлы кёргениди.

Алай анга хан кёзю

Къараса умут бла,

Къутхармазса, алтынны

Берсенг да тулукъ бла.

Аллах берген усталыкъ

Ханны юйюн жарытыр.

Унамасанг – хан зору

Олжанлада арытыр.

«Аллах берир – хан алыр», –

Деп андан жюрюйдю сёз,

Уста эсенг – махтаугъа,

Кёп къыйынлыкъгъа да тёз!

Къарт уста арсар болду, –

Тоюна жауады къар,

Алай ханны саламын

Алмазгъа да жокъ мадар.

Бузжигит бек къууанды,

Кетерге жол кёл алды,

Нёгер сурап жолуна,

Тенги Камалгъа барды.

Ана сютюн тенг ичген

Камал сейирге къалды...

Сёз айтмай, женгил болуп,

Биргесине атланды.

Кериуан келген жоллагъа

Къарай, кёзлери талгъан

Зулейханы тюшлери

Болмаз эдиле жалгъан:

Атлы кериуан кёрюп,

Эки кёзю нюр жанды.

Къарауаш къызларына

Къарап, былай кюй салды:

3 у л е й х а

Жолда къыйнады жанын,

Къурман этди кёп малын,

Эки къолу нюр жаннган

Бузжигит ол болмазмы?

Жоргъа атлай жюрюшю,

Хан сыфатлы кюлюшю,

Кёз къаматхан кёп иши,

Бузжигит ол болмазмы?

Сиз аллына барыгъыз,

Бизден хапар салыгъыз,

Арып болур жолундан,

Соруп, кёлюн алыгъыз!

Кюнчыкъгъанны жулдузу

Бузжигитим ол эсе,

Сизни танып, хал соруп:

«Хан эркеси – ким?» – десе,

Адебине бюсюреп,

Биргесине къайтыгъыз,

Сакълап тургъан жазыкъгъа

Сюйюнчюлюк айтыгъыз.

Алтын жюзюк, каухар таш

Сюйюнчюге берирме,

Къыркъ къарауаш ичинде

Аны сыйлы кёрюрме.

Къызла келип айтдыла

Жаш устаны хапарын:

– Ол болмасын, Зулейха,

Тюшюнгдеги дуудагъынг.

– Тюшюмдеги дуудагъым

Ол эсе, жан тенглерим,

Байрам этип, сый этип,

Билдирейик келгенин!

Аз болмасын жаш кёлю,

Биз аллына барайыкъ,

Аны тохтар жерине

Сакълауулла салайыкъ.

...Бузжигит – хан къонагъы,

Хан сарайын сормады,

Бир жарлыны юйюнде

Фатар алып тохтады.

Жарлы къатын Фатимат

Разылыгъын билдирди.

Асыл уста Бузжигит

Кесин анга сюйдюрдю.

Жарлы къатын Фатимат

Адамланы асылы,

Ол ёсдюрдю хан къызын

Былай ариу, басымлы.

Унутмады Зулейха

Аны сютюн, жомагъын;

Энтда болур ол ёкюл,

Сюйдю эсе къонагъын.

Зулейха сабыр-сабыр

Айтды сёзюн, ышара: –

Аллах да сюйген жанын

Асыллагъа ышанад!..

Бузжигит къала ишлейд,

Камал да керек излейд.

Озалла айла, кюнле,

Зулейха отда кюед.

Кёп ишчи, ташчы келди,

Устаны ишин кёрдю.

Не айтса закий уста,

Аюп хан барын берди.

Алтыны, кюмюшю кёп,

Айтмайды мардасы деп,

Камалны кёзчю этип,

Бузжигит ишлейди бек.

Шахарны усталары,

Кёргенле, билгенле да,

Къаланы ёсгенине

Къараргъа келгенле да,

Тангсынып усталыкъгъа,

Жаялла хапар халкъгъа:

«Кёз кёрюп, бу жерледе

Болмады быллай къала!»

Хан кёлю таудан бийик, –

Къарайды, сакъал ийип.

Кёреди Бузжигитни,

Хунерин, сыйын билип.

Бузжигит ашыгъады

Къаланы битдирирге,

Къайтып барып, анасыи,

Атасын да кёрюрге.

Да, не медет, жазыуу

Болмагъан жокъ инсанда:

Кёрдю ол да хан къызын,

Кёлю узакъ учханда.

Эки кёзю – чолпанла

Жаннган кибик, жаннганлай,

Ол къыз алай бара эд, –

Кырдыкда жур баргъанлай!

Хар атлагъаны сайын

Жер андан уялгъанча,

Терекле, кырдыкла да

Ол къызгъа баш ургъанча.

Аны кёргенле бары

Къалмайын къызаргъанча,

Аны кёрген къартла да

Жашла болуп къалгъанча.

Ол болмаса, дунияда

Кюн жарытмай къаллыкъча,

Ансыз къалса, дунияны

Саз туман басарыкъча.

Ансыз къалса, дунияда

Кёгетле бишмезликча,

Жерни къургъакълыкъ алып,

Сабанла битмезликча.

Ансыз къалгъан дунияда

Шауданла къурурукъча,

Терекле кёгермейин,

Самум желле урлукъча.

Ансыз къалгъан дунияда

От тиргизилмезликча,

Ансыз къалса, дунияда

Юйле ишленмезликча, –

Бузжигитге ма алай

Кёрюндю. Хайран болду.

Къайгъыдан, къууанчдан да

Аны жюреги толду.

Хансарайына кирип,

Къыз андан чыкъмай къалды,

Бузжигитни жюреги

Отда-ёртенде жанды.

Кёп айланды Бузжигит

Алайда, ол тийреде,

Кёзюн алалмагъанлай

Къыз жашагъан юйледен.

Хайран болуп айланды,

Не этерин билмейин,

Ол тийреден кетерге

Жюреги жибермейин.

«Ол кимди? Кимни кьызыд?»

Бузжигит билмей эди,

Аны табып, сёлешир

Жолун да кёрмей эди.

«...Огъесе ол... тюшюмде

Учуп келген къанатлы

Болуп, манга тюнюмде

Бир жарыкъ тангмы атды?

...Огъесе ол, жанымы

Кёп кюнлени жарытхан

Таууш болуп, жулдузум

Къаматдымы жарыкъдан?»

Арлакъ кетип, дагъыда

Къайта эди Бузжигит,

Кеси кесине былай

Айта эди Бузжигит:

«Манга болур болгьанды.

Аллах, болуш сен манга!

Болуш, ёртеннге тюшюп,

Кюе тургъан инсаннга.

Ансыз кырдык чыкъгъанын

Эслеялмам дунияда,

Ансыз кюн, ай чыкъгъанын

Мен кёралмам дунияда.

Ётмекни татыуун да

Сезалмам жер юсюнде,

Сууум да ачы болур,

Бир тынчлыкъ болмаз менде...»

Кече ортагъа дери

Тентек болуп айланды.

«Ол къызгъа тюбемейин

Къоймам!» – деди, къаргъанды.

Тангнга къалкъьш, тюш кёрдю,

Камалны терк уятды,

«Жолдашынгы эсгермей,

Жукълайса», – деп уялтды.

Камал туруп, нёгерин

Танымай, сейир этди: –

Бетинг-къутунг кетгенди,

Не болду санга? – деди.

Б у з ж и г и т

Бюгече бир тюш кёрдюм,

Бир таугъа салам бердим,

Учуп чыкъдым мен ары,

Акъ къанатлы – нёгерим.

Ол къанатлы нёгерим,

Къанатларын жайды да,

Мени биргеме учуп,

Узакъ барды жанымда.

Сора ол алгъа кетди,

Таугъа къарангы жетди,

Къонар жерими тапмай,

Мен кёп адыргы этдим.

Мен да анга учалмай,

Ол да манга учалмай,

Экибиз эки тауда

Кёп этдик сыйыт-къаугъа.

Къарангылыкъ, таш болуп,

Мени юсюмден басды,

Акъ къанатлы, шош болуп,

Кёз туурамдан ажашды.

Тул-туман, къара чаука

Кюнню бетян жапдыла,

Тырнакъларын чыгъарып,

Жан-жанымдан чапдыла.

Тау арты бир къарангы, –

Кёп турдум жол табалмай,

Кетдим къара къулдеге,

Къалдым андан чыгъалмай…

Аман тюшню жоралап,

Айтыр киши – тенгмиди?

Хан къызын сюйген жигит

Хан къызындан кеммиди?

Камал толу билгенди

Бузжигитни сырларын,

Умутуна жеталмай,

Кёз жаш тёгюп, жилярын.

Бузжигитден кем къалмай,

Камал да кюйдю, жанды.

Бу дунияда бир жанны

Сюйюуден ким къутхарды?

Ол айтды, арсар бола,

Кёлю ажымдан тола:

– Жокъду бизге ёкюллюк

Бир Фатиматдан сора.

Къыйын болду къадарынг,

Бузжигит, тенгим, жаным!

Фатиматха айт барын,

Ол кёрюр бир мадарын.

Бузжигит ол къатыннга

Айтды битеу хапарын,

Анасына айтханча,

Айтды бар къайгъыларын.

Билди, кюе, Фатимат

Жаш Зулейни кёргенин.

Бузжигитге айтды ол

Къыз – хан къызы экенин.

– Балам, сен ханны къызын

Кёрюп келгенсе, жаным.

Кёп хан, бий улула да

Тилеп туралла аны.

Андан ариу къыз жокъду

Биз жашагъан жерледе,

Аныча акъыллы жокъ

Шахарлада, элледе.

Б у з ж и г и т

Мени кёзлерим шагъат

Болдула, анам, анга.

Ант этеме, аллай къыз

Туумагъанды дуниягъа.

Кюнюм кече боллукъду,

Аны кёрмесем, анам!

Дунияда жашарыкъма

Мен, ёртен отда жана.

Ф а т и м а т

Сен да дуниягъа ариу

Жаратылгъан бир жанса,

Кирген юйюнгю сен да,

Кюнча, жап-жарытаса.

Экигизни бир бирге

Деп жаратханча Аллах;

Алай ол хан къызыды, –

Андады, балам, палах.

Б у з ж и г и т

Анам! Ханын, бийин да

Унутханма бюгюн мен,

Къутхар мени, ой, анам,

Бу азапны кюйюнден!

Бюгюннге деричи мен

Тар зинданда тургъанча,

Бу дуния жарыгъына

Мен шо бюгюн чыкъгъанча,

Алай болуп турама,

Болуш манга, ой, анам!

Бюгюнден башлап, сени

Болурма керти баланг.

Ф а т и м а т

Зулейха да ёз балам, –

Ол да сютюмю ичди,

Ёз ана этип мени,

Ол да къойнумда ёсдю.

Не бла болушайым,

Жарсыулу балам, санга?

Жарлы къатынны сёзю

Жеталмаз уллу ханнга.

Б у з ж и г и т

Ханнга сёлеш демейме,

Хан сюйгеннге къарамаз.

Юй устасыны жашын

Ол тенгине санамаз.

Къызны кесине барып,

Мени сюйгеними айт,

Аны кюннге тенг этип,

Мени кюйгеними айт.

Ф а т и м а т

Хан къабагъы аллында

Ёлюм сакълап турса да,

Хан, буйрукъ этип, мени

Зинданнга салдырса да,

Да хо, балам, барайым,

Болушалсам – кёрейим.

«Кюсегенинг табылгъанд,

Ханым, Зулейха!» – дейим.

Кёгет, жемиш жайылгъан,

Булбул къушу жырлагъан,

Сансыз тюрлю гюллени

Зулейха сюйюп жыйгъан,

Жерге берип тазалыкъ,

Шаудан суула къайнагъан,

Кёк кырдыкда къаушалып

Жур кийикле ойнагъан,

Зулейха сер чабыучу,

Чексиз зауукъ табыучу,

Эрттен чакъда къушкъанат

Болуп, кёгет къабыучу,

Гяхиник жапырылгъан,

Жаннет сериуюн ургъан,

Тенг къызлары къуршалап,

Зулейха оюн къургъан

Хансарайы, бахчасы –

Энди шошду, мутхузду.

Ахырзаман дуния

Жан жюрекге учузду.

Гюл да кюнсюз ачылмаз,

Терек, кырдык кёгермез,

Бузжигитсиз Зулей да

Дунияда кюн кёрмез.

Сакъ эгетле арада,

Сёлеширге жокъ онгу, –

Хан тюйюлдю Бузжигит,

Алтын эсе да къолу.

Ташдан къаты тахында

Алай тургъан чагъында,

Сют анасы Фатимат

Кёрюндю жол жанында.

Чабып чыкъды Зулейха,

Тансыкълап къучакълады,

Кёзюне мудах къарап,

Сёзюне къулакъ салды.

Фатимат айтды барын

Бузжигитни хапарын.

Эки сюйген жюрекни

Ол билди азапларын.

– Биз нетейик къалада?

– Амал изле, жан бала!

– Амалым жокъ, – атам сакъ,

– Къоймайды юйден чыгъаргъа.

– Жангыз къызы айтханны

Хан окъуна этеди...

Билмейме, хан къаланы

Кимге деп ишлетеди?!

Санга атагъан болса

Алтын къала – айбатын,

Сюймеклик къысхан бала,

Билсенг керек къыйматын:

«Кесим кёрюп, бюсюреп,

Сюйгенимча болмаса,

Къалангы къабыл алмам,

Муратларым толмаса», –

Де да, – атанг бюгюлюр!

Къыз жюрегин ким билир?!

Бузжигитге жол табып,

Тюберсе эрттен, ингир...

Кёп къызланы ичинде

Зулей келди къалагъа,

Бузжигит чакъыргъанды

Накъышлагъа къараргъа.

Б у з ж и г и т

Суратларым къалада –

Кюн къубултхан кёгюрчюн.

Жан салалмам бояугъа,

Зулейха бир кёргюнчюн.

З у л е й х а

Суратларынг къалада –

Кюн къубултхан кёгюрчюн,

Къанат къагъып учалмаз,

Бузжигит жан бергинчин.

Б у з ж и г и т

Жолум тикди, бегипди, –

Хан къаласы бийикди!

Жан салыргъа дарманым

Жан туталмаз кийикди.

З у л е й х а

Хан къаласы бийикди,

Жолу нек бителипди?

Жан салыргъа дарманынг

Ёз аллынга келипди...

Бузжигит, сёз айталмай,

Турду насып чагъында,

Бети жибип, нюр болуп,

Зулейханьгжанында.

Тебиренип бек къала,

Бузжигит кёкге учду.

Жан кирип накъышлагъа,

Бояулары бет къусду.

Б у з ж и г и т

Манга Тейри эшиги

Ачылгъаннга ушайды.

Кертимиди, Зулейха,

Жарыгъы кюнню, айны?

З у л е й х а

Кёп жыл сени сакъладым,

Жолгъа чыгъып къарадым.

Сен жаныма къошулуп,

Бир кёрюрге тапмадым.

Жюрегимде къайгъыдан

Къутулур кюн кёрмедим.

Тюшлериме жан салып,

Тюнюмде бир келмединг.

Сен келгенли къалагъа,

Жол кесилип къалгъанлай,

Керти сюйген жан эдим,

Турдунг манга къарамай.

Быллай къала ишлединг,

Бурмай сени изледим,

Энтда жалын, жаннган от –

Сени кёрген тюшлерим.

Тейри эшиги ачылып,

Тюбегенбиз эки тенг.

Ахыр-ауал болгъунчу

Айырылмабыз бир бирден.

Б у з ж и г и т

Жол жюрюдюм, суу тапмай,

Сууда жюздюм, жол тапмай,

Хайран болуп жашадым,

Манга бир терек чакъмай.

Кёп тажирет кёрдюм мен,

Жер къыдырып келдим мен,

Жети жылны жек болуп

Жюрюгенме элимден.

Олтанларым тешилип,

Къапталларым сёгюлюп,

Хунер излеп жюрюдюм,

Насыпны анда кёрюп.

Атамы да кёрмедим,

Анамы да кёрмедим,

Усталыкъдан башханы

Мен жукъгъа тергемедим.

Таудан, ташдан ётгенме,

Бу шахаргъа жетгенме,

Кёп китап окъугъанма,

Кёп тилек да этгенме.

Сени кёрюп бахчада,

Кёзлерим от чакъдыла.

Андан бери санларым

Бу аурууну тапдыла.

Усталыкъ, хунер – бары,

Бу дунияны затлары,

Сюймеклик – жангыз насып,

Мен аны ангыладым.

Бош къыдырдым къыралны,

Бош окъудум Къуранны,

Сени кёрюр кюн болса, –

Ишим кеси къуралды.

Мен бир къонакъ жолоучу,

Хаух фатарында къалгъан,

Жарлы устаны жашы,

Хан къызына таралгъан.

Атым мени Бузжигит,

Хар инсаннга тюз жигит.

Алыр болсанг тенгликге,

Юйге кирсемми игид?

Этер болсанг мени тенг,

Юйге кирсем керекди,

Жаным сюйген ханымы

Кесим кёрсем керекди.

К ъ ы з л а

Биринг – нарат, биринг – наз,

Тизилипсиз, яриу-яр,

Биринг – алтын, биринг – нюр,

Биригипсиз, яриу-яр!

Биринг – кюн да, биринг – ай,

Къошулупсуз, яриу-яр.

Къыяма кюн келгинчи

Айырылмагъыз, яриу-яр.

Бузжигит Зулейханы

Кёре турду къалада,

Сюймеклик кюнден-кюннге

Ёсе барды арада.

Сюймеклик ол къарангы

Къалагъа кюн тийдирди,

Тауушлукъ суратлагъа

Жангыдан жан кийирди.

Устаны накъышлары,

Къаланы бар ташлары,

Уянып, ойнап, кюлюп,

Жарашып къалды бары.

Зулейханы кюлгени,

Къууанчы, мудахлыгъы –

Бары да, таурух болуп,

Сейирлик сыфат алды.

Аллай уста болмады

Биз таныгъан жерледе,

Аллай сюйген болмады

Къыз сайлагъан эрледе.

Аллай къала кёрмеди

Бу тийрени халкълары,

Аллай хапар эштмеди

Бу жерлени къартлары.

Салгъан ташы от жанып,

Тартхан ызы къуралып,

Бузжигит сюйгенине

Тюбей турду, къууанып.

Къыз билмеди атасы

Бузжигитге бермезин,

Юй устаны уланын

Анга дурус кёрмезин.

Зулмуну билмей сырын,

Ала таукел этдиле:

«Жан сау болуп, бир бирни

Ташламабыз!» – дедиле.

Харам адам азмыды, –

Сёз жетдирдиле ханнга:

«Къызынг эл кюлкюлюгю

Этед!» – дедиле анга.

Хан, къызын чакъырды да,

Ариу сёлешди, кюлдю...

Да не кюрешсе да ол,

Сёзю бармазын билди.

Урушду... «Сен – хан къызы!»

Деп, эсине тюшюрдю,

Къыз антына ёлмезин

Къарт хан толу тюшюндю.

Х а н

Олмуду ахыр сёзюнг,

Къызым, балам, атанга?

Не хата этген эдим

Мен ёмюрюмде санга?

З у л е й х а

Манга дуния жарыгъын

Сен бергенсе, ой атам!

Сенден бир да къатылыкъ,

Кёрмегенме, ой атам!

Кеч сен жарлы къызынга, –

Жокъду башха айтырым.

Таукел болгъанма, атам,

Жокъду артха къайтырым!

Х а н

Къызым, жарыкъ кюнюмсе,

Къыйнама мени былай.

Эл кюлкюлюгю этме

Атангы, жаны саулай!

З у л е й х а

Жюрегим мен айтханны

Этмейд, кеч, атам, манга.

Не этейим? Санап къой

Мени Аллах ургъаннга.

Алтын тежеп, тах тежеп,

Бош къыйнама жанымы,

Аллах бергенд – кесиме

Къой мени тёрт санымы.

Дарийлени не этерме, –

Накъут бла налмасны?

Бузжигитсиз дунияда

Къаным къуруп къалмазмы?!

Кериуанла келсинле

Башхаланы юйюне,

Башха къызла турсунла

Алтынлагъа сюйюне.

Хан улуланы барын

Бузжигитча кёралмам,

Бузжигитни тырнагъын

Мен барына бералмам.

Адам жаны ханлагъа

Гебенек жаныча тюйюл, –

Айтханына бой салып

Турмагъаннга ол кюйюн

Терк кёргюзтюр, ууатыр,

Ким болур ханнга батыр?!

Адам къанын кёл этип,

Юсюнде салад чатыр!

Къолунда – сауут-саба,

Айтханы болуп бара,

Усу тутса – халкъны да

Этеди хан ауара.

Зулейха – тели сабий, –

илмейди жашау халын,

Сюйген ата эсе да,

Атасы хан болгъанын.

Ит итлигин этгенча,

Хан да ханлыгъын этер,

Тынмагъан уста жашны

Тартыр да, бойнун кесер.

Тиширыу а... акъылсыз,

Жиляр да, терк унутур,

Хан сайлагъан насыбын

Сыйлы кёрюп, къубултур.

Харам акъыл жарытып,

Хан тахында олтурду.

Бузжигитни чакъыртып,

Къаладан хапар сорду.

Бузжигит, башын ийип,

Къала битгенин айтды.

Хурмет этип, асыл жаш

Жерине сабыр къайтды.

Хан уллу ыспас этди,

Ыразылыгъын билдирди.

Алтын-тухтуй къапталны

Бузжигитге кийдирди.

Ёзюрлеге къарады,

Акъылын этди баям: –

Жашым жокъ, быллай уста

Болсун мени ёз балам!

Жамауатны жыйыгъыз,

Союм малла тыйыгъыз,

Зулейханы тоюна

Тамам болсун сыйыгъыз.

Жангыз къызым насыплы

Болсун, аны сюеме,

Халкъгъа хапар жайыгъыз, –

Бузжигитге береме!..

Бузжигит, жунчуса да,

Тобукъланмайын къалды.

Башын эншге ийгенлей,

Ханны саламын алды.

Хан узакъ урушладан

Хордам алып келгенде,

Жыйылып къууанч этген

Тёре эди бу жерде.

Къызгъанч тюйюл эди хан:

Кишиге этмей хыны,

Тёге эди, аямай,

Тоналгъан ырысхыны.

Тоя эдиле ачла,

Токъла – эсирип жата,

Кенгде тёгюлсе да къан,

Мында бир киши хата

Кёрмейин, уллу тойда,

Бары болгъанча азат,

Иче эдиле, тоя,

Хан бермезликча азап.

Ол урушда жаралы,

Ёлген да болмагъанча,

Алай эди хан тою,

Жыр жюреклени ача.

Ат чаришле, оюнла

Бола эдиле къызыу,

Хан аллай хорлам тойгъа

Алып чыкъгъанда къызын.

Бу жол оюну башха, –

Келгенча халкъ жубанчха.

Аюп хан – женгил, суху, –

Ушамай той къууанчха.

Чапсала да, хан эрге

Береди къызын дерге,

Жетмеди, таууш болуп,

Ол, алгъынча, жер-жерге.

Зулейха да кёрюнмей

Тойчула арасында,

Турады бегитилип

Кесини къаласында.

Хан къонакъла, сыйлыла

Олтуруучу жерледе –

Аскерчиле,эгетле,

Хан ишин жюрютгенле.

Аш, ичги, жыр да элпек

Болуучу хансарайда

Хан ёзюрле, эгетле

Къуш-мушдула хар къайда.

Бузжигитни тюз жаны

Билмейин бир хыйланы,

Нёгерлерин чакъырып,

Ичед къара сыраны.

Хан эгетле, хал биле,

Кьуршалайдыла аны.

Ичгини эркин тежеп,

Бузадыла жаш къанын.

Бирле аны къозутуп,

Тюйюш ачаргъа керек,

Хан а устаны тутуп,

Зинданнга атаргъа керек.

Зулейха къаласында,

Тенглери арасында

Кийинеди. Бузжигит –

Кёзюню къарасында.

Барына да тюшюнюп,

Ханны оюн тюз билип,

Камалны жаны кетди,

Зулейхагъа терк жетди.

К а м а л

Хан тоюндан келдим мен,

Хан акъылын билдим мен:

Ханны кёзю сууукъду,

Ёлюм бизге жууукъду.

Иги тюйюл тойлары,

Бизге этген ойлары,

Къурманлыкъгъа ушамайды

Бюгюн сойгъан къойлары.

Хыйлагъа жыйылгъанд халкъ.

Бизге биленед бичакъ,

Бузжигитден бошайбыз,

Зулейха, былай турсакъ.

Душман толуп сарайгъа,

Къууанышып къарайла,

Кёп ичинде жангызны

Ёлюр кюнюн марайла.

Жетсе бу кюйсюз къадар,

Бузжигитге не мадар?

Сен къазауат этмесенг,

Бу оюнда жан чыгъар!

Кёп душманны ичинде

Боюн салып жатады,

Боюн салгъан жигитни

Ёлюр тангы атады.

Сюйгенинге жанынгы,

Гъашыкъ таза къанынгы

Къурман этсенг, – бюгюн сен

Тыярыкъса ханынгы!

Кенгешге къошулурса,

«Бу неди?» деп сорурса,

Иги акъылдан толсанг,

Бизге нёгер болурса.

Сенден себеп болмаса, –

Бузжигитни жоялла.

Кюнюмю кече этип,

Мени тенгсиз къоялла.

...Зулейха чабып барды,

Той ичин эки жарды,

Атасына бир къарап,

Ол барын ангылады.

Кёзюнден кёз жаш барды,

Барына табу салды.

Ханны аллында тохтап,

Тюзлюк тёре даулады.

З у л е й х а

Салам бердик, атала,

Къутлу болсун тоюгъуз.

Кёп халкъны чакъыргъансыз,

Иги болсун оюгъуз.

Аллах ючюн той болса –

Къой-къозула союгъуз,

Душман ючюн той болса –

Азат этип къоюгъуз.

Союм керек десегиз –

Адам этин татмагъыз.

Оюн керек десегиз –

Тюзге къылыч тартмагъыз.

Насып келген кюнледе

Быллай сууукъ ой этген

Эштмедим мен бир жерде –

Адам союп, той этген.

Той юсюнде ёчешип,

Быллай акъыл келтирген,

Кёп ичинде жангызны

Хыйла бла ёлтюрген.

Хыйла келмей эсине,

Сюймекликден эсирген,

Ёз юйюнден ажашып,

Къыйын жолу кесилген,

Атасындан айырылгъан,

Анасындан айырылгъан,

Къозу къыллы бу харип,

Жашлай саны къыйылгъан,

Алтын накъыш къаланы

Къаны бла къалады.

Къызын берлик хан аны

Жангыз жанын марады.

Жюрек сырын айтыргъа,

Жаш жанын сагъайтыргъа,

Бир ана сют ёсдюрген

Жолдашын да къабыргъа

Салыргъа айтыпсыз сиз.

Огъесе хан адепсиз,

Хурметсиз да болуп, биз

Бош къаугъамы этебиз?

Ёз журтундан ажашып,

Кимди узакъ кетмеген,

Халал къыйыны ючюн

Кимди азап чекмеген?

Мен жиляйма, тилейме

Атам бла анамдан,

Хан къатында олтургъан

Кичиден, таматадан:

Айтханымы алсагъыз,

Соргъанымы берсегиз:

Асыл адам бу эсе,

Бир хатерин кёрсегиз...

Зулейханы кёз жашы

Эритмеди бетлерин,

Аны таза тилеги

Кетермеди дертлерин.

Къарауашла жетдиле,

Аны тарт-соз этдиле.

Бузжигитни тёрт эгет

Тартып алып кетдиле.

Муратына жетип, хан

Бузжигитни тутдурду,

Къызыны жарыкъ кюнюн

Тар зинданнга сукъдурду.

Зулейха тапды амал,

Тутхундан башын алды,

Бетинден къаны кетип,

Атасына къарады.

З у л е й х а

Акъылсызгъа сёз айтсанг,

Кёкюрегине къонмайды.

Рахмусузгъа сёз айтсанг,

Эрир къаны болмайды.

Къар юсюне кюн тийсе,

Жылыныр деп къууанма,

Хан къалада той этсе,

Жарлы эсенг, къууанма.

Сюйгенинг жарлы болса,

Жашарма деп къууанма.

Бай жарлыгъа жалгъанмаз,

Жалгъарма деп къууанма,

Ханны къызы сен болуп,

Эркеме деп къууанма,

Къылыч жетер бойнунга,

Эркинме деп къууанма.

Ариу айтса хан атанг,

Кертиди деп къууанма,

Дуния малы, алтыны

Мениди деп къууанма.

Кёп къан тёкген атаны

Къачы бар деп къууанма,

Къоркъутмаз бала къаны,

Ачымам деп къууанма.

К а м а л

Ханнга тузакъ салмады,

Къан тёлеуге къалмады,

Дертигиз болмаз анга –

Малыгъызны алмады.

Санына къылыч тагъып,

Сюнгю бла чапмады,

Балта-бичакъ билеп, ол

Сизге хыйла тапмады.

Атагъызны ёлтюрген

Душманыгъыз бу тюйюл,

Бар терслиги – бу къала,

Ишледи ол хан юйюн.

Бир адамны къанына

Боялмады къоллары,

Шахар къоюп, эл къоюп,

Бу къаланы къалады.

Бир адамны къанын ол

Къара жерге тёкмеди,

Бир адамгъа дерт тутуп,

Хыйлы мурат этмеди.

Къара болса ишигиз, –

Адам къанын ичигиз!

Терслик асмакъ асдыгъыз –

Бир кесигиз тюшюгюз!

Хайыр жокъду ханладан,

Сокъур болдула бары,

Акъыл къачды аладан,

Аман иш, ёлюм тарып.

Ханла бары, къутуруп,

Сангырау болгъандыла,

Къарангы зинданлары

Жесирден толгъандыла.

Ай, Бузжигит, сен жазыкъ!

Бирге ёсдюк, жашадыкъ,

Жарлы ананг биширген

Гыржынны кёп ашадыкъ.

Сен элингде хан эдинг,

Эрке ёсген жан эдинг,

Булбул эдинг жерингде,

Жарлылагъа танг эдинг!

Болмаз жерге тюшгенсе, –

Терк турургъа мадар жокъ.

Жаннган отха тюшгенсе, –

Къутхарыргъа къадар жокъ.

Эгиз туугъан балалай,

Айырылмай жашадыкъ.

Хан сёзюне ийнанып,

Быллай палахха къалдыкъ.

Б у з ж и г и т

Ай, жан досум, Камалым!

Жокъ сени да амалынг:

Ажал жетди, мадар жокъ, –

Къыйын эди къадарым.

Къара къушну къанаты

Къайырылыр кюн жетди,

Жанымча кёрген тенгим,

Айырылыр кюн жетди.

Сен бу жерден кетерсе,

Элибизге къайтырса,

Мени бу хапарымы

Жомакъ этип айтырса.

Жангыз къалгъан атама,

Жиляй къалгъан анама,

Бузжигитни сёзю деп,

Саламымы ала бар.

Жангызым деп, жан бере,

Къарамымдан тоймагъан,

Мени жарлы атама

Былай айтмай къоймагъын:

«Бала атадан тууар,

Ана киндигин жууар,

Ата болса эр киши, –

Уланы ызын къууар.

Ата сёзюн атмадым,

Къыйынлыкъдан къачмадым, Билесе, къолларыма

Киши къанын жакъмадым.

Ата сёзюн сакъладым,

Жарлыланы жакъладым,

Атамча, къолларыма

Тытыр болду жакъгъаным».

Жангызым деп, кёз къысмай, Къарап, менден тоймагъан, Жиляй къалгъан анама

Былай айтмай къоймагъын:

«Зиндан ичи къарангы,

Андан чыгъар къарыу жокъ, Ажал жетсе, адамгъа

Бу дунияда къалыу жокъ».

Башымдагъы бёркюмю

Сен анама элтирсе,

«Бузжигитни кёзюнден

Кёрюп тур, анам», – дерсе.

Эсен къайтып элге, сен

Атабызны кёрюрсе,

Къолумдагъы жюзюкню

Элтип анга берирсе.

Къыйын кюнде анама

Бала бол сен, кёл бере!

Сабыр бол де, дунияда Къыйынлыкъланы кёре!

Мени сурай келгенде,

Сени жангыз кёргенде,

Барын айтырса, бурмай,

Жашыра-жиляй турмай.

Элтеме мен биргеме

Жалан сюймеклигими.

Алтын, жаухар алалмаз

Сени бу тенглигинги.

Атам берген дерслени,

Жап-жаш усталыгъымы,

Зулейханы къарамын,

Анама тансыкълыгъымы!

Элтмеди андан ёзге,

Къул да болмады дерсе,

Элиме, жамауатха

Тюзлюгюмю билдирирсе!

Бузжигитни жойдула

Кечени арасында.

Къарт уста айырылды

Ол жангыз баласындан.

Бузжигитни жюреги –

Кёкден учхан жулдузча,

Думп болду, кючю кетди,

Эриди, жазгъы бузча.

Аны уста къоллары,

Атасы берген хунер,

Кетдиле, жоюлдула, –

Алып къойду къара жер.

Ташлада тил жокъ ансы, –

Ала къаргъар эдиле,

Ташлада кёз жокъ ансы, –

Ала жиляр эдиле.

Къаллай юйле ишлеред,

Бузжигит ол ташладан!

Зулму айырды аны

Жашаудан, усталыкъдан.

Кюн билсе ол зорлукъну,

Тау артындан чыкъмазед,

Бузча сууукъ шаудан суу

Жырламазед, акъмазед.

Тереклени кёклюгю

Къап-къара болур эди,

Кёгерип тургъан кырдык, Саргъалып, къурур эди.

Кезиусюз жерге кирип

Кетдиле ариу кёзле,

Ёмюрде эштилмезле

Зулейха эштген сёзле.

Хапарымда турсунла

Ол жулдузлача кёзле,

Хапарымда къалсынла,

Жаз кибик, жылы сёзле.

Кязим андан жазады

Сизге мудах хапарын.

Таулу халкъ унутмасын

Бузжигитни къадарын!

Иги, къайда турса да,

Сау дунияны жашыды,

Ол хар таза жюрекни

Ахлусу, жолдашыды.

Назму сакълайд кезиусюз

Жерге кирген сёзлени,

Ол бермейди ёлюмге

Ишлерин игилени.

«Бузжигитни ёлтюрюп,

Къызымы къутхардым! – деп, Энди къызым Зейтуннга –

Хан улуна, барыр», – деп,

Хан къууанып тураед.

«Той этилсин!» – дегенед, Жангы тойну къураргъа

Кеси буйрукъ бергенед.

...Зулейха, шекли болуп,

Той баргъан жерге келди, – Зинданда Бузжигити

Ёлгенин билмей эди.

«Негеди бу къууанч?!» – деп,

Ол сейир этип турду.

Той этгенлеге къарап:

«Не тойду бу?» – деп сорду.

З у л е й х а

Учуп келип былайгъа,

Балалы къуш сарнаса,

Ол тас этген баласын,

Инжип, кюйюп чакъырса, –

Айтыгъыз сиз, жамауат,

Баласы анга чыгъармы?

Къушбалакёз Бузжигит

Бу той-оюнда бармы?

К ъ ы з л а

Балалы къуш сарнаса, –

Къуш баласы чыгъалмаз,

Къушбалакёз Бузжигит

Бу оюнда табылмаз.

З у л е й х а

Къозулу къой макъырса,

Къозусу бармы экен?

Къозу кёзлю Бузжигит

Бу оюнда бармы экен?

К ъ ы з л а

Къозулу къой макъырса, – Къозусун ол табалмаз,

Къозу кёзлю Бузжигит

Бу той-оюнда болмаз.

З у л е й х а

Булбул жашла жырлайла, – Къызыл гюлле бармы экен?

Гюл сыфатлы Бузжигит

Бу оюнда бармы экен?

К ъ ы з л а

Булбул келип жырласа, –

Къызыл гюлге къоналмаз,

Къызыл гюллей, Бузжигит

Бу той-оюнда болмаз.

Къара къайын, къара агъач,

Ёртен тюшюп, къаралыр,

Ёмюр излеп турса да,

Ёлгенни ким табалыр!

Алыннган жюжек къайгъысы – Къуш алгъаннга ушайды,

Бузжигитни жашауу

Бошалгъаннга ушайды.

Зулейха, жиляп, сарнап,

Алайда сыйыт этди.

Кюню къарангы болуп,

Ол атасына жетди.

З у л е й х а

Эштдим мен, ой, атам,

Аман акъыл этгенсе:

Бузжигитни ёлтюрюп,

Муратынга жетгенсе.

Къалын агъач ичинде

Бала кийик атханса,

Жаш къанын суулай тёгюп, Мурдарлыкъгъа батханса.

Къызынга кюн къоймаздан

Атха минип чыкъгъанса.

Дуния санга кенг къалды, – Душманынгы жыкъгъанса!

Кёп айтхандан файда жокъ, Аман хапар окъупса,

Манга сен ата угъай, –

Къара къанлым болупса.

Х а н

Не болгъанд, къызым, санга,

Неге сыйыт этесе?

Къызым, кёз жашларынгы

Не зат ючюн тёгесе?

З у л е й х а

Бу къара кюнден башлап,

Сени къызынг болалмам,

Мени кюнюм батханды, –

Мен юйюнгде туралмам.

Къолларынгда къатханды

Бузжигитни нюр къаны.

Бир къызгъа да бермесин

Аллах сенляй атаны!

Х а н

Къызым, бу ачы сёзню

Къалай айтаса манга!

Бузжигит кеси ёлгенд, –

Ёлюм тёред инсаннга!

З у л е й х а

Къызым деме сен манга, –

Атам деялмам санга!

Юйюнг да, арбазынг да

Боялгъандыла къаннга.

Юйюнг къабырдан эриши Кёрюнед манга энди.

Манга ата, юй да жокъ, –

Ахыр кюнюм келгенди.

Х а н

Бош жиляма сен, балам, –

Халкъ ичинде ахшы кёп.

Ахшыладан ахшысын

Сайларма мен санга деп.

Эл-эллени къыдырып,

Элден элге барырма,

Кёп ахшыны ичинден

Сайлап киеу алырма.

Башымдагъы тажымы,

Тюбюмдеги тахымы,

Къызым, санга берирме,

Сени сыйлы кёрюрме.

Минг тюени жюклетип,

Санга берне алырма,

Алтын отоу жасатьш,

Къарауашла салырма.

З у л е й х а

Къулакъларым сангырау, – Эшталмайма сёзюнгю,

Ол насып керек тюйюл, –

Бош къыйнама кесинги.

Дуния мюлкюн келтирсенг,

Бирине къарамазма,

Акъылым башдан кетди,

Сенден акъыл алмазма.

Менден ёзге къызынгы

Сюйгенинге берирсе,

Минг къарауаш, кьул салып, Аны сыйлы кёрюрсе.

Бузжигитим болмаса,

Ёзгени мен тергемем,

Аны нюрюн кёрмейин,

Жашап турайым демем.

Х а н

Бу дунияда къул угъай, –

Хан, шыйых да ёледи,

Бузма, къызым, тоюнгу, –

Ханладан хат келеди.

Уста эди Бузжигит, –

Анга мени сёзюм аз.

Аны ючюн хан къызы

Сыйыт этип жарамаз.

Намысынг кёп бу жерде,

Сени кёпле тилейле,

Аслан кибик жигитле,

Къызым, сени кюсейле.

Жайлыкълада жылкъынг бар,

Жюз эмилик байларса,

Жагъанга тенг хан жашла, Жюзюн салып, сайларса.

Жылкъы ичинде акъ ажир, Акълыгъына къарыу жокъ,

Хан деберли Зейтунну

Жашлыгъына дауунг жокъ.

Сени анга берирме,

Намысынгы кёрюрме.

Кетген сунуп насыбынг,

Бош, керексиз терилме.

Накъут бла налмасдан

Минг тюени жюклерме,

Минг къулну, къарауашны

Сени ызынгдан иерме.

Мал ахшысын алырса,

Тон ахшысын киерсе,

Бузжигитни унутуп,

Сен Зейтунну сюерсе.

З у л е й х а

Алтын тахха олтуруп,

Бал аякъла толтуруп,

Бу Зейтунну келтирип,

Хансарайда тоюнг бар.

Бузжигитни ёлтюрюп,

Жан дарманын кюйдюрюп, Тешмез къара кийдирип,

Манга хыйла оюнг бар.

Темир – алтын болалмаз,

Багъыр – кюмюшча жанмаз,

Сени сюйген Зейтунунг

Бузжигитни хорламаз.

Анга алтын кийдирсенг,

Тоюн да жыл этдирсенг,

Бузжигитни къарамы

Мутхуз болмаз, билгин сен!

Къанатлары кесилсе, –

Къуш бийикге учалмаз,

Сени сыйлы Зейтунунг

Бузжигитге ушамаз.

Бузжигитни бир тюгюн

Алтын юйге бермезме.

Минг хан улан бириксе,

Аны тенгли кёрмезме.

Минг Зейтунну келтирсенг, – Бирин къабыл кёрмезме,

Бузжигитим болмаса,

Мен къатынга келмезме.

Къызынгда хатер къалмады, – Алдаргъа къарыу жетмез,

Жаш жюреги жерге тенг, –

Аны бир жан сау этмез.

Бузжигит ёлюп зинданда, Жюрегим бек сыннганда,

Не файда бар фитнадан,

Сен мени таш суннганда?!

Алтын къушум учду жек,

Бюсюремей ишинге,

Къон десенг да, – кьоналмаз

Алтыннга, кюмюшюнге.

Ичим бузлап буз болду,

Хан сёзю учуз болду.

Манга энди не керек? –

Жашау татыусуз болду.

Мен къушунгу не этейим, Къушунг манга не тутар?

Накъут бла налмасдан

Жансыз жаннга не чыгъар?

Мен къулунгу не этейим,

Къул жегерим батханда?

Алтын отоу не керек,

Жаным жерде жатханда?

Башынгдагъы тажынгы,

Тюбюнгдеги тахынгы,

Алып, атам, не этейим? –

Жерге сукъдунг жанымы.

Ат ахшысын не этейим? –

Тутуп минер кишим жокъ,

Тон ахшысын не этейим? – Алып киер кишим жокъ.

Элден элге жол салып, Киеулюкле излесенг,

Манга жылыу жокъ асе,

Неге къыйналаса сен?

Халкъда ахшы кёп эсе, Киеулюкле кёрюрсе,

Менден башха къызынгы

Сюйгенинге берирсе!

Зулейха, эсин жыя,

Зат тилемед къадардан.

Басхан жери оюла,

Чыгъып кетди къаладан.

Учхан къушну ызындан

Барды, факъыр, тарала,

Бузжигитни кёзлерин

Къолу бла жабаргъа.

Кёз жаш кюйдюре бетин,

Минг сюнгю чанча этин,

Жарыкъ дуния чарс бола,

Ёртенде суна кесин,

Алай келди къыз бала,

Кеси кибик аз бала,

Сюймеклигине баз бала,

Бу дуниядан тас бала.

Алтын юйде, жибекде

Андан жарлы болмайын,

Кёп мураты жюрекде –

Жангыз бири толмайын.

Бу дунияда азап кёп, –

Барын мен санаялмам,

Барындан бек сюймеклик

Азабын чегеди адам.

Жарыгъыча – жарыкъ жокъ. Азабыча – азап жокъ,

Анга жашлыкъ, къартлыкъ да,

Жарлылыкъ, байлыкъ да жокъ.

Сюймеклик асыл этер,

Зулмудан сакълар, къорур,

Аны отун ёчюлтген

Жаханим ити болур.

З у л е й х а

Хайран башынг, хан башынг

Кесилгеннге ушайды,

Ариу бетинг, нюр бетинг

Эзилгеннге ушайды.

Жибек чатыр салынып,

Къолунг, бутунг байланып,

Кебининг жокъ, кёрюнг жокъ, –

Жатаса сен, сойланып.

Къаннга булгъап башынгы, Къумгъа булгъап къашынгы, Кёрмей жан жолдашынгы,

Кёзден акъгъан жашымы.

Къоюп халал ашынгы,

Эмчек къарындашынгы,

Жатаса сен, ай жазыкъ,

Тапмай туугъан ташынгы!

Бал шекерлей – сёзлеринг, – Сангыраума, – эштмезме,

Бала къушлай кёзлеринг, – Сокъур болдум, – кёрмезме!

Къолларымы ал, жигит,

Кёкюрегинге сал, жигит,

Кёзлеринги жабайым,

Ийман бла къал, жигит!

Жашаууму ал, жигит,

Жан жолунга сал, жигит,

Кёзлеринги жабайым,

Кёпле эсинде къал, жигит!

Энди сёзюм ётмезлик,

Къычырыгъым жетмезлик,

Жан сюйгенинг Зулейха

Ойнап-кюлюп келмезлик;

Энди нюрюм жазмазлыкъ,

Сени сюйюп азмазлыкъ,

Кюлюп-ойнап, аллынга

Суусап алып бармазлыкъ;

Къайгъынг – эсден кетмезлик,

Ёз къарангы тешмезлик,

Киши сёзю ётмезлик,

Дуния – къууанч бермезлик.

Узакъ жолдан сюйдюрдюнг, Узакъ кетип, кюйдюрдюнг,

Ай, Бузжигит, жатаса,

Бетингден кетип нюрюнг!

Узакъ кетдинг – кёрмезге,

Чакъырсам да келмезге.

Минг сёз айтсам, – бирине Къайтып жууап бермезге.

Сарнап, жерни жарсам да,

Сени ючюн жан алсам да,

Эсингде жокъ, талсам да, Жиляп, кюйюп къалсам да.

Дуния сенден кетгенди, Нюрюнгю саз этгенди,

Атам берген саугъаны

Аллах къабыл этгенди.

Сен къатымда болмасанг, –

Бу дунияны не этейим?

Сенден сора жарыкъ жокъ, – Мен биргенге кетейим.

Бу зулмулу дунияда

Амал тапсакъ керекди:

Къайгъы жетмез теренде

Бирге жатсакъ керекди!

Андан сора Зулейха

Тенг къызларын сурады,

Ыразы салам берип,

Былай айтып сарнады:

З у л е й х а

Жарар айтхан жырларым,

Сау къалыгъыз, жанларым! Манга кетер кюн жетди, Жилямагъыз, ханларым!

Энди сизни кёралмам,

Эрттен салам бералмам,

Кийинирге, ойнаргъа Къатыгъызгъа келалмам.

Сизден кёп хатер кёрдюм,

Кесим да хурмет бердим,

Ыразы болуп жюрюгюз, – Унутмагъыз, тенглерим!

Дунияда рахму аз, –

Ариу болсун тилигиз,

Сизни кёрюп сюйгенни

Сиз да сюе билигиз.

Мени сыйлы кёргенле,

Кюнде салам бергенле,

Бюгюн бери келгенле,

Жилягъыз быллай ёлгеннге!

Дуния бакы болса да,

Ахшыладан толса да,

Энди манга къууат жокъ, –

Бар зулму къуруса да.

Алтынжагъа къой тонла, –

Сизни киер кишим жокъ,

Алтыниер боз жоргъа, –

Санга минер кишим жокъ.

Алтын жапхан бек къала, –

Санга кирир кишим жокъ,

Къызыл гюллю кенг тала, –

Ойнар-кюлюр кишим жокъ.

Бизден дуния кетди,

Хан мени ёксюз зтди,

Айтама: адам тёзмез, –

Къурутур бу адетни!

Артыкъ чапхан – абыныр,

Артыкъ сюйген – къабылыр,

Айта кетеме кёрге:

Зулмугъа кюч табылыр!

Ажалдан къалыр болмаз, –

Келсе, кишиден сормаз.

Бузжигитсиз дуния

Манга дуния болалмаз.

Камал къайтды элине,

Юч кюн турду кёрюнмей,

Бузжигитни юйюне

Къалай барыргъа билмей.

Къыйын жолун арытып

Келди, факъыр, элине.

Кюе-бише олтурду

Зулму тюшген тенгине.

Бузжигитни къол ызын

Къаялада кёрдю ол,

Кесине сын салды деп,

Усталыгъын билди ол.

Камал кёп-аз турса да

Ачы къадарны жаулап,

Ёлгенни осуяты

Хакъды, сыйлыды саугъа.

Ёлюм ачы болса да,

Онг жокъ алыргъа, даулап, –

Аны дууасын, ашын

Этерге керек саула.

Кёз жаш тёкген Камалны

Ол осуят сагъайтды,

Кёпню кёрген бир къартха

Бушуу хапарын айтды.

Къарт мычыды, тынгылап,

Камал бла келди ол.

Жамауатны жыйды да,

Быллай ууаз берди ол:

К ъ а р т н ы у у а з ы

Ай, замана, замана,

Заманыма къайтайым!

Кёпню кёрген къарт эдим,

Бир-эки сёз айтайым,

Кючюм бар деп къууанма, –

Кючюнг кетер кюн чыгъар.

Туугъанма деп къууанма, – Ажал жетер кюн чыгъар.

Малым бар деп къууанма, –

Малынг къалмаз кюн чыгъар.

Тангым бар деп къууанма, –

Тангынг атмаз кюн чыгъар.

Юсюбюзде къара жер –

Ажал ёлюм къайда жокъ?

Къарап турсакъ, игиге

Бу дуниядан файда жокъ.

Бу дуниядан файда жокъ – Ангылагъыз, игиле!

Файгъамбарла, шыйыхла

Жер тюбюне кирдиле.

Ангылагъыз, жигитле,

Акъылманла айтдыла:

Жер тепдирген залимле

Бу дуниядан къайтдыла.

Буруннгуну сёзлерин

Эсигизге алыгъыз:

Ёлюм хакъды, кертиди,

Ёллюкбюз биз барыбыз.

Кёпню кёрген жамауат,

Къабырлагъа къара сен:

Ёлмей эсе туугъан жан, –

Нек толгъанды ол ёзен?

Усталадан къалгъан сёз,

Хал хыйсабын алгъан сёз, –

Къара жерни кёрлюкдю

Бу дунияны кёрген кёз!

Жаратханнга не этербиз, –

Бу дуниядан кетербиз.

Къара топуракъ болуп,

Къара жерде эрирбиз.

Ажал жетмей, ёллюк жокъ, Жилягъандан келлик жокъ:

Бузжигитим ёлгенди, –

Бизге бушуу берлик жокъ!

Ёлюм жолун билиу жокъ,

Ёлген бизге келиу жокъ,

Ажал къары бир жетсе, – Жилягъандан келлик жокъ.

Кёрген жерде кёз къалыр,

Айтхан жерде сёз къалыр,

Жигит ёлсе, жамауат, –

Эли, жери сау къалыр!

Ат ёлсе, иер къалыр,

Эл кёчсе, жери къалыр,

Эр киши жолгъа чыкъса,

Элине салам салыр.

Жолоучудан жол къалыр,

Тон устадан тон къалыр,

Эр киши ёлюм кёрсе,

Элине къуугъун салыр.

Тенг ёлсе, тенги къалыр,

Жолу, иши кем къалыр,

Къарап турсакъ, ахшыла,

Бу дунияда ким къалыр!

Къарындашы ёлгенни

Къарындашы къалады,

Эр башына иш тюшсе,

Эл аркъасын салады.

Къатын ёлсе, тул къалыр,

Бий жоюлса, къул къалыр,

Алтын, кюмюш хазнасы

Узакъ бармай тоналыр.

Миннген атынг бош къалса,

Анга минер табылыр;

Кийген тонунг бош къалса,

Аны киер табылыр;

Улан къалса, мал табар;

Къызынг къалса, жаш табар;

Жашынг ёлюп бир кетсе, –

Харип башынг не табар?

Къатын къалса, эр табар,

Жаш айырылса, жер табар, Жангызына жилягъан

Жамауатдан кёл табар.

Аз жашады Бузжигит,

Аз кёрдю къууанч, насып.

Олду бушуу ачысы, –

Терк кетди, Аллах жазып.

Жарыкъ жулдуз терк кюер,

Жарыкъ кюн да бек тиер.

Жарыкъ жулдуз Бузжигит,

Санга халкъ къара киер...

Къарт уста, саны тутмай,

Тёгерегин къармады.

Бузжигитни анасы

Былай ачы сарнады:

– Ай, ай, дуния, ай, дуния,

Жангызны да къоймадынг,

Не кёп жанны алсанг да,

Алгъанлыкъгъа – тоймадынг.

Кесинг жангыз бир эдинг,

Аргъамакъгъа тенг эдинг.

«Бузжигитим» дегенде, –

«Жаным, анам!» – дер эдинг!

Кёз аллымда турсангед,

Кёрмезмедим, жан балам!

Ёлген жерингде болсам,

Ёлмезмедим, жан балам!

Тоймай къалдым кёзюнгден,

Къанмай къалдым сёзюнгден,

Жарлы балам, къайдаса,

Жашлай жолу кесилген?!

Шаудан сууум сюзюлген,

Бийик тауум тизилген,

Жарлы балам, къайдаса,

Жашлай оту ёчюлген?!

Узакъ жерлеге кетдинг,

Кесинге тансыкъ этдииг,

Къатын алмай, той этмей,

Къаралды жаухар бетинг.

Ёлдюнг, балам, тузакъда,

Асыралдынг узакъда,

Аллах эсе сууалчы, –

Къалай тёздю бу затха?!

Айтмай кетдинг сёзюнгю,

Кёрмей къалдым кезюнгю»,

Ата кёлю таш болса, –

Жетерми экен тёзюмю?

Ажалсыз жазыу болса, –

Артынгда киминг къалсын?

Сени излеп тарыкъсам, –

Кёлюмю киминг алсын?

Балаларын суу алгъан

Сюлесинлей, – анангма!

Жангызын жерге кёмюп,

Жиляй къалгъан анангма!

Зулейханы ёлюмден

Киши айыралмады.

Бузжигитни ёлтюрюп,

Ханны иши бармады.

Уллу тою, къууанчы

Бушуу болурун кёрдю,

Бой салып, Зулейханы

Аллына кеси кеди:

Х а н

Кеч энди манга, балам, –

Бузжигит ёлдю, кетди.

Аны сау этер амал

Жокъду дунияда энди.

Ёлген ёлюп кетсе да,

Сау – жашаргъа керекди.

Аллахны къадарына

Атанг не этерикди?

Ариу къала ишлетип,

Бузжигитни мен анда

Асыратырма, къызым,

Кётюрюп халкъ аллында...

Хан, айтханыча, къала

Ишлетип, Бузжигитни

Намыслы асыратды,

Асырагьанча жигитни.

Ол аны бла бирге

Къызыны къууанчын да

Асырады, насыбын

Къоймай жерни башында.

Зулейха ол къалагъа

Кирди да, анда къалды.

Ол къаланы эшигин

Бир киши ачалмады.

Бузжигитни юсюне

Къапланып, жиляй-жиляй,

Зулейха ёлюп къалды,

Бузжигитни ташламай.

Саулай бирге жашаргъа

Къоймадыла аланы,

Ёлюп, бирге къалдыла

Ичинде ол къаланы!

Ол къаланы эшигин

Бир киши ачалмады.

Ол энтда да ма алай

Ачылмайын турады.

Энди биз да былайда

Эшиклерин хапарны

Этейик, эшигинлей

Ала жатхан къаланы.

Энди биз да былайда

Тохтайыкъ, мудах бола,

Сюймекликни жарыгъы

Бетлерибизге ура.

Ой, Бузжигит, Зулейха, –

Жюрегими жарасы,

Сизге жиляй къалгъанды

Тюзлкнню чал анасы.

Тауну халкъы унутмаз

Ачы хапарыгъызны, –

Зулмуну туманында

Бергенсиз жаныгъызны.

Сюймекликни ёчюлмез

Оту – турур жаннганлай.

Сизни жюреклеригиз –

Ол отча жарытханлай

Турурла кечелени

Бу къарангы дунияда.

Кязим жарлы тилинде

Жазгъанд хапарын андан.

1910 – 1917

САРЫ КЪОШДА

Жаула, туугъаныгъызлай

Анагъызны къарнындан,

Бёрюлеча, ичесиз

Жарлы халкъны къанындан.

Тынчаймайсыз, къоймайсыз

Бизни ырахат жашаргъа,

Бу къол къыйыныбызны

Адамыча ашаргъа.

* * *

...Уручу жыйын этди

Залим Чона кесине:

Малла урлау тюшгенди

Энтда аны эсине.

Ай батып, жан аягъы

Тынчайгъан тап кезиуде.

Чона бий жыйын бла

Келди Мужал кечиуге.

Аты кишней тюбюнде,

Жаугъа атланнганча ол,

Айтды абреклерине,

Тау ауушха алып жол:

– Эй, Гюржюню къушлары!

Биз аз аууш аумадыкъ,

Чегемде чола малгъа

Жол къонуш а салмадыкъ.

Анда бизни унутхан

Хапарларын эштебиз,

– Ол кюлтыпыс таулула

Уяннгынчы жетербиз!..

Уручу жыйын чыкъды

Бызынгыгъа чабаргъа,

Сауут кючюн кёргюзте,

Чола ырысхы табаргъа.

Тауда жашагъан къыйын, –

Аны ким да биледи.

Жангызлай тиринмеклик

Этиу къолдан келмейди.

Ташны бирге кётюре,

Малны да бирге кюте,

Алай келебиз тауда,

Къыйынлыкъланы бюге.

Сары къош – эл жайлыгъы,

Анда кечинеди эл.

Хар къайдача, мында да

Жарлыгъа такъырды жер.

Жыйырма юй, къош болуп,

Турады ол жайлыкъда,

Жюреклери хош болуп

Малгъа тынчайыулукъда.

Огъурлу жер эди ол,

Киши хата кёрмеген,

Бир адамны малы да

Анда ёлюп келмеген.

Татымлы эди кырдыгы,

Хосу тюйюл бир чёбю.

Мал айнытыр болгъанага

Жокъ эди аны чеги.

Бызынгы кеси малын

Тутады Сары къошда.

Шыкъы да къой бёлегин

Болады ары къошхан.

Быйыл а анда Зуха

Къош тамата болгъанды,

Жыйырма юйню малы

Сары къошха толгъанды...

Ботталаны Жашико

Къадырына минеди.

Жарлыланы малларын

Бек тойдуруп келеди.

Гайда бла Тахир да

Ауушха къарайдыла,

Сынчылагъан кёрсек деп,

Жолланы марайдыла.

Сары къошда берекет

Бар эди, шукур болсун! –

Жау, бишлякъ этедиле,

Унутмай элни онгун.

Терк-терк энелле элге

Жаш-къушла да бирлешип,

Тулпар эшеклерине

Гыбытланы жюклешип.

Къош галауну татыуу

Тамакъларында барыр.

Къаймакъ къалакъ элтселе,

Эгечлери къууаныр.

Таулу къошда мёрезе

Этиу да къалмаз, тейри.

Ёрге, энишге озгъан да

Терк къайтадыла бери.

Къыйыр сакълагъанлагъа

Узун болады кече...

Ариу жырлайды Зуха,

Бирсиле эжиу эте.

Жибиген бухчакъларын

Къурута къыйы отда,

Жомакъ да айтады ол,

Тышында къайгъы жокъда.

Не дау анга – жашауну

Бу юлюшю да иги, –

Жарлыны къошу турса,

Къырмаса ёлет кирип;

Оту жанса, кырдыксыз

Къалмасала таулары,

Ити сюрюу къайтарса,

Келмеселе жаулары;

Зулму тыягъы сабыр,

Хыйла жыйын да кери

Болсала, – ёзге насып

Излемези да керти.

Алай тура эдиле

Шыкъы, Ёзен да бирге.

Усхурда, Тотурда да

Къурала къош нёгерле...

III

Тахир жигит барды да,

Къалауургъа баш болду.

Аны уллу кёллюлюгю

Чона бийге аш болду.

Уручула келелле –

Сыртдан халкъгъа хахай эт!

Ёлюм излейми келед

Ол Чона бий – мурдар ит?!

Уручула келелле,

Бёрюлеча, жутланып,

Ала тасха марайла,

Тау башында къаплаиып.

Тахир айтды Моллагъа:

«Эшитемисе дауурну?

Жигит, алчы илишаннга

Алда келген гяуурну!»

Молла жютю кёзлерин

Аууш жолгъа къадады,

Тасха келген жыйынны

Жыйырмасын санады...

Баракалла, машалла

Ысмайылны жашына!

Жигит Молла окъ берди

Бир малгъунну башына.

Молла ушкок атханда,

Уручу алгъа секирди.

Окъ тийгенде, чулгъанып,

Къабан кибик, ёкюрдю.

Къошдан чыгъып, эшитеди

Шамсюдюн ол атышны,

Тюз кёреди олсагъат

Элге къуугъун барышны.

Кеси женгил жетеди

Къан урушну аллына:

Жанындан бек къоркъады

Жарлы халкъны малына.

Тахир керох бергенди:

«Гайда, муну ата тур!

Ушкогунг тауда къалып,

Кесинг къошда жата тур...»

Окъ тийгенди Гайдагъа –

Онг билеги къурушду...

Жаш болса да, Шамсюдюн,

Киши кибик, урушду.

Алай душман, кёп болуп,

Къойчуланы онглады,

Аланы тыяр кибик

Сауут-саба болмады...

Окъла келип тиелле

Сары къошну башына,

Шамсюдюн жара салды

Бир малгъунну башына.

(Къайдан уста болдула

Ит малгъунла жоллагъа?)

Баракалла, машалла

Шауаланы Моллагъа!

Ол атдан тёнгеретди

Къачып баргъан малгъунну,

Жетип, къолтукъдан алды,

Салды тобукъ къарыуну!

Къурушдуруп санларын,

Тепмез кибик байлайды.

Баракалла, машалла, –

Жигит болса – алайды!

Чатда уруш барады,

Эки къауал не болсун?!

Дагъы сакълар умут бар

Жарлы халкъны къой къошун.

Чона залим келеди,

Акъ къадыргъа къапланып.

Австир ушкок атылды,

Эшик артха жапланып.

Чона залим, терк чабып,

Быдыркъыгъа секирди.

Окъ тийгенде белинден,

Къызыл къанла кекирди.

Аны кёрюп, малгъунла,

Итле кибик, юрдюле,

Жартылары урушуп,

Жартылары сюрдюле.

Ботталаны Зуханы

Тюйдюле, инжитдиле,

Кесин терекге байлап,

Акъ байталын элтдиле.

Атла бла къуудула

Ийнеклени, къойланы,

Болмады жау жыйынны

Жарлы къошда къойгъаны.

Чона бийни ёлюгюн,

Жесир болгъан жашларын

Эсгермейин кетдиле,

Алып къара башларын.

Молла, женгил къармашып,

Къауалланы жерледи.

Жесирни къошха сюйреп,

Ызларындан тебреди.

Аналаны жаш Хусей,

Къошдан чыгъып, тайгъанды,

Къушдан эсе терк жетип,

Элге къуугъун жайгъанды.

Элге къуугъун келгенлей,

Эрле атлагъа миндиле,

Къан тёгюлмей, мал артха

Къайтмазлыгъын билдиле.

Жаболадан – Тебону,

Бызынгыдан – Алийни,

Тотур бла Усхурдан –

Хамма бла Шамийни;

Холам элден – Бийбертни,

Махай бла Жашукну,

Ёрге келск, Шыкъыдан –

Ёз къоншум Жумарукъну

Женгил тебиретдиле,

Сауут-саба бердиле,

Душманнга кечим, тёзюм

Болмазын эсгердиле.

Бий, чыгъып алларына,

Атындан тюшмей, айтды: –

Кюн жокъду элибизге,

Къырмайын малгъун халкъны!

Ол бизге чапханлагъа,

Къошланы чачханлагъа,

Бет этмей бир инсаннга, –

От салыгъыз клисагъа!

Жашла женгил кетдиле,

Тау тюбюне жетдиле,

Оноу-кенгеш этдиле,

Кеслерин бегитдиле.

Оноулары ол болду –

Бирин къоймай къырыргъа!

Эллерине да чабып,

Буз ургъанлай, урургъа!

– Къоркъа тургъан биз тюйюл,

Ауушладан ауайыкъ,

Бизге болгъан хатаны

Биз да барып салайыкъ, –

Деди усхурчу Шамий,

Бек ётгюр жаш, мен билип.

Аты, кесине ушаш,

Тохтамагъан эмилик!

– Шамий, сёзюнг жютюдю,

Душманнга кечип болмаз, –

Деди Бийберт, – тюз халкъгъа

Малгьунлукъ этип болмаз.

Халкъ тюйюл – душманыбыз,

Алтакъла, абрекле!

Бизгеча, эллерине

Палах келтирген итле! –

Бийберт, сабыр сёлешип,

Тауусумун этгенди,

Аланы анда къоюп,

Кеси къошха кетгенди.

Тау аллына тёгюлсюн

Тау ичини алтыны.

Сарача, жиляй къалсын

Чона бийни къатыны.

Чона бийни къатыны,

Сарача, жиляй къалды.

Гайданы къурушдургъан

Бийден Молла дерт алды.

Расул Аллах жаратхан

Жанланы арасында

Гайда кибик болмазед

Адамны баласында.

Шауаланы Сараны –

Алтын хазнасы эди,

Ботталаны Жакону

Жарлы баласы эди.

Малда кетди ёмюрю,

Болмады къышы, жазы.

Сары къошда жазылды

Аны хажрет ниязы.

Сыйлы файгъамбарыбыз,

Мал иеси Шогъайып,

Жолубузну сакълагъан

Тауда, тюзде, сагъайып, –

Кече келип, Гайдагъа

Ууаз берип кетгенли,

Жарлыланы малларын

Анга аманат этгенли, –

Ыразы болуп, эл къоюн

Ол бек уста кютеед,

Гелеулю жерле излеп,

Узакълагъа кетеед.

Суу ичирип, туз берип,

Кьарады хар малына,

Сау тутуп, семиз этип,

Жетдирди заманына.

Кёп чапды бу сыртлада,

Арып да олтурмады.

Не этейик, мубарикни

Аллах да онгдурмады.

Окъ тийди билегинден,

Экинчи – жюрегинден.

Сараны кюню батды, –

Палах эшигин къакъды.

Къошда къалгъан экеулен –

Тахир бла Шамсюдюн, –

Мал ючюн жан аямай,

Кёрдюле палах кюйюн.

Кёрдюле къош аллында

Уюп тургъан къанны да,

Кёрдюле тал терекге

Байланнган Зуханы да.

Терк жетип, жарлы жанны

Терекден алгъандыла, –

Жип кесген жаралары

Къан тырмы болгъандыла.

Юч къойчу, аз кесекге

Олтуруп, эс жыйдыла.

Мал неди, – энтда болур, –

Гайдагъа жарсыдыла.

Тюзетип, юсюн жабып,

Салдыла къош аллына,

Хыжысы, ат иери –

Бары да бош къалдыла.

Адам къаннга боялып,

Быдыркъыгъа секирген,

Окъ тийгенде белинден,

Къызыл къанла кекирген, –

Чона бий да жатады,

Къурушуп саны-чархы.

«Кюлтыпыс таулу» деген

Этеди энди хыр-хыр!

Жатады эки ёлюк,

Алагъа палах келип!

Бири – малын кютюучю,

Бири – хауле жюрюучю.

Бири – малчыгъын кютюп,

Ёз къыйынын ашагъан,

Бири – зулму жол ызлап,

Урлап-тырнап жашагъан.

Бири – къыйы от этип,

Тау сууугъун хорлагъан,

Бири – къылыч суууруп,

Зорлагъа башчы болгъан.

Бири – ахырат сурап,

Бир Аллахха жалыннган,

Бири – алтын чабакъны

Суратына табыннган.

Бири – белин тюзетмей,

Сабийине къарагъан,

Бири – ауушдан аууп,

Чола малла марагъан!

Чона бий ёлюп жатад,

Ёз къанына боялып.

Быкъыда жесир малгъун

Къарайд анга, чамланып.

Чонагъа кесилгенча,

Анга да кесилди жол:

Терслик жолуна чыгъып,

Жесирге тюшгенди ол.

Къойчула, келип, анга

Тебине турадыла,

Дерт алыргъа ашыгъып,

Кенгеш да къурадыла:

Ол палах жолоучуну

Оноуун этергеди:

Гайданы дертин алып,

Женгил ёлтюрюргеди!

VII

Бу кезиуде алайгъа

Бийберт жетип келеди.

Атмагъыз деп, узакъдан

Къыстау белги береди.

Аны кёрюп, малчыла

Сархош бола, мычылла.

Къан жугъу болгъандыла

Жаш байланнган чыпынла.

Бийберт тюрслеп къарайды

Кюндюзгю уручугъа,

Аны къазауатына

Болмайды адам чыдап.

Тил билмеген къыйынлы,

Кюрешеди ычхыныргъа,

Хазырды кечим излеп,

Аллына жыгъылыргъа.

Бийберт, сагъышлы болуп,

Тахир таба атлады.

Атын илкичден алып,

Былай айта, атланды:

– Тахир, айып этмесенг,

Бир сёзюм барды мени:

Къанны къан бла жуумай,

Бошлайыкъ бу хаулени.

Ол жарлы анасына

Къычырып жиляйд мында,

Терсди, алай биз хурмет

Этейик жашлыгъына!

Къарт Тахир, бек огъурсуз

Бет алып, къайырылды:

– Бийберт, сен халалса да,

Билмейсе айтырынгы!

Жау чапды кюндюзгю кюн,

Кечим дейсе кюйюне!

Душманнга хурмет этген

Сау къайтмаучуду юйюне!

Андан эсе барайыкъ,

Малгъунланы табайыкъ,

Малыбызны къайтарып,

Къаныбызны алайыкъ.

Тахирни сёзюн жакълап,

Шамсюдюн да сёлешди:

– Душманлагъа бет этген

Ол терс угъай, – бедишди!

Тау артыны малгъуну

Жоллагъа устадыла,

Ызларындан къуумасакъ, –

Бизден къутуладыла.

– Бедиш – жаугъа бет этген,

Мен да билеме аны.

Керексиз тёгюлюр деп

Къоркъама адам къаны!

Бу жашды, сакъал-мыйыкъ

Энди ургъанд, кёребиз,

Жашха аман тюбесе,

Терилтеди, билебиз.

Бизни кибик, аны да

Бар анасы, эгечи,

Къайда да хар ананы

Бирча кюеди ичи.

Хар къайдача, бизде да

Бардыла бек «жигитле» –

Бёрю жыйындан башха

Болмагъан хауле итле.

Шакъман улу Даулет да

Къаты айтханды бизге:

Эбзе элни къырмайын

Къайтмазгьа элибизге.

Аланы хаталары

Жетеди кесибизге.

Жашау тынч болмагъанын

Алайыкъ эсибизге.

Чона бий къанлы эди,

Майна, Аллах иймеди,

Къара жол излей эсе –

Терслигине тюбеди.

Чона бийни бетинде

Кёрмейик эбзе халкъны.

Ол да, бизнича, къыйын

Жашау этгени хакъды!

Къарт Тахир, сабыр болуп,

Бийбертге ыспас этди;

Аны тюзлюгюн кёре,

Огъурсузлугъу кетди:

– Ёлюмге – ёлюм десек,

Ёлюмге ахыр келмез.

Урушда ёлюм хакъды,

Жесир а алай ёлмез.

Сиз аны атха байлап,

Элтигиз биргегизге.

Чонаны тасха жолун

Кёргюзтюп барыр сизге.

Ауушда атдан тешип,

Жолуна жиберигиз,

Ол, къачып, алыр ушкок

Не болур нёгеригиз.

Ол, къачып, ушкок алса,

Жаш тюйюлдю – душманды,

Къазауатда Аллах да

Ёлтюрге буюргъанды.

Барыгъыз, мен былайда

Турайым, къошну къоруп.

Жамауат агъач атын

Терк жерлеп, жете болур.

Къойчула, гюрен туруп,

Шейитге дууа этдиле.

Жауну ызындан болуп,

Терк атланып кетдиле.

Алай тюшмеди ол кюн

Ауушда къан алыргъа,

Жарлыланы малларын

Сау-эсен къайтарыргъа.

Кече белинде къошха

Къайтдыла, арып, талып,

Кийдиле отдан кёлек,

Душманны жетмей къалып.

VIII

Майданнга жыйылгъанды

Мужал элни адамы.

Жауар кюнден мутхузду

Хар бирини къарамы.

Мужал сууну бойнунда

Юрюлгенди къой бёлек,

Къыйын жолну кётюрмей,

Харам ёлген мал да кёп.

Къарайла да – акъ атда

Чона бийни кёрмейле,

Малны сюрген жашлагъа

Салам-келям бермейле.

Аланы сюрюп келип,

Арагъа алгъандыла,

Харам тулукъла этип,

Туурагъа салгъандыла.

Чубур чепкен кийгенле,

Жубу сакъал ийгенле,

Бек уста хуначыла,

Сабанчыла, малчыла –

Аланы эллилери,

Хар ишде ёкюллери.

Тулпар Бесо жюрюйдю,

Тапмай олтурур жерин.

Уруп келди майданнга

Мужал элни бабасы,

Кюн тыякълай жанады

Аны алтын абасы.

Алтын жору бойнунда,

Узун тыякъ къолунда,

Элни жыяр умуту

Барды кеси хоруна.

Жор алтынлы тыягъын

Терк-терк урады жерге,

Ол начас да ыразыды

Адам ёлтюргенлеге!

– Артыкълыкъ тюйюл – тюздю

Жашланы этгенлери,

Жорубузну малтайла

Тау эллени итлери!

Чегемни абреклери

Аз чапмадыла бизге, –

Урлап, тынчлыкъ бермейле

Туугъан сабийибизге.

Клисабызны тонагъан

Атайланы Журтубай,

Алтын чабакъны урлап,

Кетген эди, тутдурмай.

Алтын чабакъ – Тейрибиз,

Бетибизни жарытхан.

Ажашханларыбызгъа

Тюз жолларын танытхан!

Алтын чабакъ кетгенли

Берекет да кетгенди,

Тейри бизни терс кёрюп,

Ач, жаланнгач этгенди.

Тау артыны малларын

Саулай сюрюп келселе,

Чегем элле биригип,

Бизге жасакъ берселе, –

Алтын чабакъ даулетин

Бизге къайтаралмазла,

Муслийман мажюсюле

Бизге дау айталмазла.

Хар мажюсю таулугъа

Жюрекде дерт къайнасын,

Сванлы болуп, бир адам

Аны да унутмасын!

Бабасны сёзю жарап,

Байла тириледиле,

Зулмучула къайда да

Бек терк биригедиле.

Чона бийни ахлусу,

Жууугъу, тенги – бары,

Къан излеп, – адам къанын,

Сермейле къамаларын!

Къозутуп мамыр элни,

Терилтип къартны, жашны,

Туралмай жерлеринде,

Бузалла тауну, ташны.

Халкъ анга бойсунмайды,

Биледи жарамазын, –

Бабас не кюрешсе да,

Къан тёгерге бармазын.

Бабасны сёзюн бёлюп,

Болдурмай муратларын, –

Халкъ сюйген тулпар

Бесо Айтады ишни хакъын:

– Чегемге барып-келип,

Иги бла жашадыкъ,

Къошларында олтуруп,

Халал гыржын ашадыкъ.

Таулада бирчад жашау;

Таш кёпдю, ашлыгъы – аз,

Биз чапдыкъ къошларына, –

Унутургъа жарамаз.

Бирге эте келдиле

Эки халкъ да ишлерин,

Да бизни жау этдиле

Элибизни итлери.

Тынч къошларына чабып,

Къаугъа салдыкъ эллеге,

Бабас, аны тюз кёрюп,

Кёл береди серлеге!

Кёп тёздюк – энди болду –

Залимлени кюйюне,

Халкъгъа кереги – тынчлыкъ,

Аны излейд, тюйюле.

Бесо суху къарады

Къылыч къайыргъанлагъа,

Бабасны сёзюн жакълап,

Миллет айыргъанлагъа.

– Жангы къан излемейин,

Кетмейин бош терсине,

Къарасагъыз игиди

Чонаны ёлюмюне.

Сыйлы бабас былайда

Излейди ачы дауур,

Чурумгъа жарашдырып

Алтын чабакъны дауун.

Кертиди, эртте баред

Чегемде бир абрек, –

Атайланы Журтубай –

Кёп айланнганды халек.

Алай ол бизни сыйлы

Клисабызгъа тиймегенд.

Ол динсизни аягъы

Эшигинден кирмегенд.

Бизни жау этер ючюн

Айтылгъан сант таурухха

Ийнаныу жокъ, – ол ишди

Халкъны кёлюн аурутхан.

...Бёлюндю эл экиге,

Жарлы халкъ болду бирге.

Ол тутду тюзлюк жолун,

Хорлатмай залимлеге.

Излемей уруш, тюйюш,

Тюз айтды тиежегин,

Жарашыу табар ючюн

Халкълагъа не керегин!

Игиди, жаулукъ кетип,

Арагъа бирлик келсе;

Игиди, эки халкъ да

Жарашып жашай билсе...

Бесону башчы этип,

Ийдиле келечиле,

Холамны къой бёлегин

Айдалла тюз кишиле.

Зуханы акъ байталын

Алдыла, адеж тутуп, –

Шагьатлыкъ керек эди,

Жарашыу излей туруп!

Малланы къайтарыргъа

Атланнган эр уланла

Бызынгы ауушундан

Аудула Булунгугъа.

Мёлюшкю ёзенинде

Кёрюндю эки атлы,

Тынгысыз – къарамлары,

Халлары – тюз муратлы.

Бек ётгюр Алий эди, –

Терк чабып, алгъа кетди,

Ол келген атлылагъа

Жыйындан алгъа жетди.

Таныды, сейир эте,

Зуханы акъ байталын,

Келгенле, атдан тюшюп,

Излейле сёзню табын.

Терк жетди атлы жыйын,

Сакъ къарай тёгерекге.

Бесону, нёгерин да

Тыйдыла бир бёлекге.

Ботталаны Зуханы

Аууш аугъан акъ аты

Кишнеп келди аллына, –

Мужал элни шагъаты.

Акъ байтал, аны танып,

Кёзюн, башын жалады,

Кёзлери мылы болуп,

Бек сабырсыз къарады.

Алай чегемли жыйын

Излемеди жангы къан,

Жарашыуну сайлады

Айрылыкъдан, жаулукъдан.

Баш ийип, онг къолун да

Салып кёкюрегине,

Бесо шатык сёлешди –

Уста чегем тилине!

– Бек бушуулу иш болду,

Палах келди ауушдан.

Адамла элгендиле

Энтда ушкок тауушдан.

Элибиз болду шагъат

Бу жангы харамлыкъгъа.

Мужалны хаулелери

Чапдыла къара халкъгъа.

Ёлюм жокъ келечиге,

Келгенбиз аллыгъызгъа:

Алгъынча, къонакъ этип,

Къойсагъыз хантыгъызгъа!

Итлени оноуларын

Тёзсегиз кесибизге!

Жау угъай – шуёх болуп,

Келсегиз элибизге!

Жамауат аны тилеп,

Сакълайды жарашыулукъ,

Сизнича, бизге да жюк

Арада къара жаулукъ.

Сизнича, биз да къаты

Сюд этебиз терслеге,

Жютюдю малгъун къылыч,

Аз болду намыс деген!

Терслик бойнубуздады,

Эркинсиз чамланыргъа, –

Кечмейин тюзлюк къанын,

Дертигизни алыргъа!..

Бийберт, не этейик деп,

Къарайд нёгерлерине.

Ичинден а ыразыды

Келечи келгенине.

Аны тюз умутлары

Бары керти болгъаны,

Эбзе эл жаулукъ угъай, –

Жарашыулукъ соргъаны, –

Жашауну сарты эди,

Аны тюзлюгю, къачы.

Жарасы кюйдюрсе да,

Жарашыу излер малчы!

Бийберт бек алгъа, келип,

Азат этди жесирни,

Хакъды энди ол жашны

Жолгъа чыкъмазы, эсирип!

– Билебиз, эбзе халкъда

Жокъду терслик, хыйлалыкъ.

Бизнича, ол да тауда

Жашау этед, къыйналып.

Малгъунла къайда да бир, –

Алагъа бет, низам жокъ.

Къоншусун аямагъан

Юйюне да атар окъ.

Билебиз эбзе халкъны

Хунерин, игилигин,

Ол кеси тыя билир

Бёрюсюн, хауле итин.

Къол тутушуп, жарашып,

Саулукъ, тынчлыкъ сордула,

Гюржю къонакъларына

Ала жарыкъ болдула.

Чегем къошлагъа элтип,

Сыйлы кёрюп, къаралла.

Къайда да чомартдыла

Иш ахлусу адамла.

Экинчи кюн Бесо да

Алып кетди жыйынны...

Чегемли къонакълагъа

Мужал саулай жыйылды.

Бесону арбазында

Тогъуз къазан асылды.

Жаулукъ кетип арадан,

Бир бирге жол ачылды.

Къылычлача, эр жашла,

Ёрге этип женглерин,

Ашлаугъа саладыла

Къой уча шишликлерин.

Эбзе чагъыр ойнайды

Кюмюшлю мюйюзледе.

Бериледи налат да

Хар къайда кюйсюзлеге.

Ажымлы ёлюм кёпдю

Таулада эм тюзледе.

Къыйынлыкъ кёп келеди

Жарлыгъа, ёксюзлеге.

Дагъыда саула саулукъ

Ишлерин этедиле,

Бир бирге къала болуп,

Бушууну кеседиле.

Шукур болсун! – Адамны

Хорлатмай келеди эси,

Жашайды ол, жаулукъну

Аман тамырын кесе!

Хар къайда терслик сюйген

Терслигине жетеди,

Кязим да бу назмуну

Аны ючюн этеди.

Хар къайда да тюз адам

Тилейме хорласын деп!

Хар къайда да терс адам

Тюп болсун, онгмасын деп!

1916

МАХЕТЧИ БЛА САЛИЙХАТ

Эки жаны – бийик тау,

Туугъан эдим бир элде.

Ёзени жай, тауу къыш,

Хауасы салкъын жерде.

Атам, анам къарт болду,

Юйюрде мен тамата.

Къатын ал деп къысдыла, –

Къайдан чыкъды бу хата?

Бир ишге – ол уллу иш,

Сагъыш этерча болдум.

Элде адетге кёре,

Юйде къартлагъа сордум.

Къартла эркин этдиле

Ол оноуну кесиме.

Узакъ бармай, къоншуда

Тюшдю бир къыз эсиме.

Таукел этип тиледим,

Келечибиз – Карамай,

Бек къууанып айланды,

Башха ишге къарамай…

«Баблийгъа уа, бир Аллах…

Кёп къыйындан солурсуз,

Аллах айтса, топ кибик,

Толу юйюрлю болурсуз…»

Болса – болур кесича, –

Суу сурат, узун санлы,

Кёрсенг – къарап турурча,

Адепли, ариу сынлы…

Орамны ётдю Салийхат,

Биз сёлеше тургъанлай.

Аны кёрюп, тюрлендим,

Шо элия ургъанлай.

Салийхатны кёргенлей,

Баблийгъаны унутдум.

Таплыгъындан ийменип,

Сёлешмейин къутултдум.

Ашым, башым тас болду,

Жан тынчлыгъым къуруду.

Бара тургъан жолума

Темир къафу урулду.

Кечем, кюнюм чарс болду,

Къайгъыларым чачылды.

Жар оюлгъан жолума

Тейри эшиги ачылды.

Кёп айландым, уялып

Къызгъа халымы айтыргъа.

Бир кюн сакълап тургъанем,

Ол да суудан къайтыргъа.

Бийче къызлай атлады,

Челеклерин толтуруп.

Мен тансыкълап къарадым,

Туурасында олтуруп.

Секирип ёрге турдум,

Ол да суудан къайтыргъа.

Арсарсыз жолун тыйдым –

Кёлюмдегин айтыргъа.

Къарагъан къарамындан

Къамадыла кёзлерим…

Къайры кетип къалдыла

Мени айтыр сёзлерим?!.

С а л и й х а т

Сёз къоратып къыйналма:

Айтырынгы билеме.

Ахшы жаш, къыз тилесенг,

Орамлада тилеме.

М а х е т ч и

Базынмасам кесиме,

Чыкъмаз эдим аллынга.

Къарарыгьым келеди

Сени ариу халынга...

С а л и й х а т

Сен таныйса атамы,

Тойгъа не мал соярса?

Къой, къарама къызына –

Кёз тийирип къоярса.

М а х е т ч и

Кёзюм сенден тоймайды,

Сёзюнг кенгде къоймайды.

Къоркъма, сен кирлик арбаз

Къурманлыкъсыз болмайды.

С а л и й х а т

Адет бла тилерча,

Бармыды уллу байлыгъынг?

Не тамаммы сунаса

Сыфатынг, чырайлыгъынг?

М а х е т ч и

Ырысхы – ташадады,

Байлыкъ ючюн сюймедим.

Сюймекликни къарыуун

Санга дери билмедим.

С а л и й х а т

Жюрек – жюрекге ачхыч,
Жюрегинги билеме.

Къой, сени атам унамаз,

Тахлыкъ къызын тилеме.

М а х е т ч и

Сени ариу ауазынг

Акъылымы алады.

Атангы къатылыгъы

Манга къоркъуу салады.

Салийхат

Мен да атамдан къоркъама,

Огъурсузду, кюйсюздю.

Къызын санга берирми –

Жарлыды дер, юйсюздю...

Махетчи

Жарлылыгъын билмеген

Бай болуп да не этер?

Биз экибиз бир болсакъ,

Ол байлыкъгъа не жетер?

Салийхат

Аллай насып ким берир –

Сюйгенле бир болурча?

Мындан ары къоркъуусуз

Къайгъыладан солурча?...

* * *

Ачыу тийди Калланнга

Салийхатны этгени,

Неден да кюч кёрюндю

Айтмай, къачып кетгени.

«Базынып тургъан къызым

Башымы кесип кетди,

Къартлыгъымда уялмай

Халкъгъа чыкъмазлыкъ этди...

Уллу эди намысынг

Намыс керек жерледе...

Кёп жыллыны айландынг

Оноу этип элледе...

Халкъгъа этген оноуунг

Табылмады кесинге...

Болатлагъа къачаргъа

Къайдан тюшдю эсинге?..

* * *

Забакълары, жыйылып,

Болатлагъа чапдыла.

Эки кёпюр арада

Кетмез ачыу тапдыла.

Уллу межгит аллында

Уллу уруш къурдула.

Махетчини бурнуна

Тыякъ бла урдула.

Адил кетди чапханлай

Черек кёпюрден ётюп,

Къолдан келмеди аны

Тыяргъа, ызындан жетип.

Цораланы юйлерине

Уруп кирди сормайын,

Къаны кетип бетинден,

«Сау кел», «сау бол» болмайын.

Кирип барса отоугъа –

Жабыу артында адам жокъ!

Жер тюбюне кирсе да,

Тапмай къайтыр амал жокъ!

Арлакъ барып къараса –

Мюйюшде хапчук тёбе.

Мюйюшде хапчук тёбе –

Солуса, ёрге кёбе.

Адил жунчуп къалмады –

Хапчукланы ташлады,

Сора-сурай турмайын,

Къызны тюйюп башлады.

«Ёлтюрсе – ёлтюрсюн» деген

Халы бар Салийхатны.

Бу юйге сюйюп келген

Жалы бар Салийхатны.

* * *

Эсли къартла, сюелип,

Урушну да тыйдыла.

Айып этип Калланнга,

Кеси юйюне жыйдыла.

Этген ишин тюз кёрюп,

Ол кечгинлик сормады...

Тыякъ тийди киеуге,

Башха хата болмады.

Бир къауум кюн озгъанлай,

Келечиле келдиле.

Юйге окъуна киргинчи,

Болмазлыгъын билдиле.

Малкъарда къарт къалмады

Жарашдыра келмеген...

Бу дунияда болурму

Антына бир ёлмеген!..

Быллай а ким кёргенди –

Адам сёзюн алмагъан,

Антына былай къаты...

Юйю къуруп къалмагъан!

Не кюрешдиле эсе да,

Жюреги тешилмеди,

Махетчини сартындан

Бир токълу кесилмеди.

* * *

Быллай къууанч ким эштди –

Тою-оюну болмагъан.

Келин келген кюнледе.

Юйю адамдан толмагъан.

Боза аякъ кётюрюп,

Адам алгъыш этмеген,

Бу хапарны къайгъысы

Кёпге дери кетмеген.

Болатланы Махетчи

Бек айыпсыз жаш эди.

Ол жыйылгъан жерледе

Тенглерине баш эди.

Игиликден не хайыр –

Табылмаса жууукълукъ?

Арагъызгъа тюшгенди

Жылынмазча сууукълукъ.

Цораланы Ахматда

Кёп турдула къонакъда,

Аны этген намысы

Унутулмаз жомакъда.

Салийхатны къайгъысын

Бек кюрешди чачаргъа –

Жюрегин жапсарыргъа

Кёлюн ашха ачаргъа.

Къайгъысы кёп Салийхат

Ашын-сууун да къойду.

Жашар ючюн термилген

Таза жанындан тойду.

Къатында тургъан къызла

Ол жиляса – жиляйла.

Башын тобукъларына

Салса, чачын сылайла.

Этген иши Ахматны –

Унутулмаз, ёлсе да,

Жарымады Салийхат,

Ол не сыйлы кёрсе да!

Къонакълыкъдан келинни

Юйюне элтди кеси,

Кюнлюмде ёрлеп бара,

Тайышхан эди эси.

Болатланы къартлары

Къууандыла-жашналла.

Келин юйге келгенлей,

Иги къарап башлалла...

* * *

Салийхат турду алай –

Адам бармай юйюнден,

Барлыкъла да къоркъдула

Атасыны кюйюнден.

Жангыз кичи эгечи,

Ташаланы келеди,

Анасы Айшат жиберген

Саугъаланы береди.

Арыкъ болду Салийхат

Жилягъандан, сагъышдан.

Анга ёлюрге къоркъууду

Атасы этген къаргъышдан.

Алай жашай тургъанлай,

Былагъа ауруу тийди.

Сиз кёрген мудахлыкъны

Сизге дери ким билди?

Салийхат онгсуз болду,

Жууукълары жетдиле.

Каланнга да сормайын,

Кеси юйюне элтдиле.

Кечгинлик тилеп къызгъа

Кюрешдиле Каланнга,

Бермеди ол кечгинлик

Сюйгенине баргъаннга.

Айшат жиляп тиледи –

Женгилмеди сёзюне.

Къызы ёле тургъанда,

Къарамады кёзюне.

* * *

Къазакъланы Жюнюсдю.

Жарсып, дарман излеген.

Дармандан ёллюклерин

Ол да, харип, билмегенд!

Кюнлюмге ёрлеп келдинг,

Дарман сууунг – къолунгда.

Къаллай огъурсузлукъ бар

Бюгюн сени жолунгда!

Сен келгенде, Махетчи

Тура эди жатханлай.

Ашы-сууу болмайын,

Къарны ичине къатханлай.

Махетчиге ичирдинг

Агъач аякъ толтуруп.

Бираз хапар да айтдынг,

Тюз аллында олтуруп.

Энди иги болур деп,

Махетчиге кёл этди,

Дарман сууун да алып,

Салийхатха ол жетди.

* * *

Жарлы эгечинг Айшат

Къууанды келгенинге,

Шукур этди Аллахха

Жууукъну билгенинге.

Салийхат жатхан жерге

Чырмаусуз кирип бардынг,

Ёлмезлик жаш жанны сен

Ажалсыз тартып алдынг.

– Махетчиге ичирдим,

Игирек болуп къалды.

Сени да сау этер, – деп.

Дарманны аллына салдынг.

– Махетчи ичген суудан

Не болсам да, ичейим.

Сен келтирген дарманны

Жарарлыгъын кёрейим. –

Салийхат ичди суудан,

Не ичгенин билмеди.

Андан артда аузуна

Ёлгюнчю суу тиймеди.

* * *

Махетчи этген эди

Ахлулагъа аманат:

Салийхатха жаш тууса,

Атагъыз деп Къанамат...

Жарлы бала Салийхат,

Сездингми ажал келгенин?

Сен къалай да билгененг

Махетчини ёлгенин?

Кюн ортада жан берди,

Кёзлери ёрге аралып.

Къатынла сарнайдыла,

Жюреклери таралып…

Жарлы бала Салийхат,

Сездингми ажал жетгенин?

Сен къалай да билгененг

Махетчини ёлгенин?

С а л и й х а т н ы

к ю й ю

«Жар башында таш юйчюк –

Кесеу башлай къаралсын!

Мени жауум, жаш болуп,

Сюйгенине таралсын!..

Къая аллында кёкбаш юй

Шекер тузлай эрисин!

Мени жауум, къыз болуп,

Сюйгенине термилсин!

Эки жаны – бийнк тау. –

Бир бирине оюлсун!

Сюйгенлени къоймагьан –

Арасында жоюлсун!

Мен да барып бусагъат

Къабырынга кирирме.

Не жюрек къыйынынгы

Сормагъанлай билирме.

Мен туумай къалгъанлыкъгъа,

Не боллукъ эди санга?

Сен туумай къалгъанлыкъгъа,

Не боллукъ эди манга?

Быллай бир кюер кибик,

Сен не кёрюндюнг манга?!

Быллай бир сюер кибик,

Мен не кёрюндюм санга?!

Тюзледе субай чыбыкъ

Кёрмегенми эди жаным?

Тюкенде орус сурат –

Кёрмегенми эдинг аны?

Сенсиз къалгъан дунияда

Мен къалай жашар эдим?!

Ауазынгы эшитмесем,

Акъылдан шашар эдим.

Сыфатынгы кёрмесем –

Кёрге кирип кетерем,

«Кел» дегенде – келмесем –

Кесими асмакъ этерем.

Энди сен ёлюп кетип,

Бу дунияда не манга?!» –

Олсагъатдан жан берди,

Къалай тёзер эди анга?!

* * *

Бир ауруудан аурулла,

Бир ауруудан ёлдюле,

Бир къабыргъа кирдиле,

Орталарын бёлдюле.

Къоямы эди атасы

Орталарын бёлдюрмей!

Кюйсюзлюгюн кёргюзтмей,

Анда да бир ёлтюрмей!

Ол эки да жарлыгъа

Бир жаназы этдиле,

Забакъланы серрейля

Бирем-бирем кетдиле…

Салийхатны а у а з ы

Кёкге басхыч салгъанма,

Туманланы чачаргъа,

Атам Каллан къоймайды

Махетчи бла къачаргъа.

Къачсам а, биллик эдим

Къайсы жолну барыргъа.

Кюйсюз атам къоймайды

Болатлада къалыргъа.

Къартла ёрлеп баралла

Мени огъурсуз атама,

Тобагъа бир къайтмады

Мени этген хатама.

Сен не тукъум баласа –
Ата сёзге сыйынмай?
Къайры кетип бараса,

Бу дунияда тыйылмай?!

Сен не тукъум анаса –

Сабий ючюн жашамай?

Къайры кетип бараса,

Ичер сууунг бошалмай?..

* * *

Дарман тапмай къалдыла

Сизни иги этерча.

Кимге не хата этдигиз –

Жашлай ёлюп кетерча?

Сизге дууа жазмагъан

Халкъда адам къалмады –

Бир себеплик келмеди,

Бир болушлукъ болмады!

Жансыз затха жан чыгъып,
Бу хариплеге эрирге

Битеу Малкъар келдиле
Ёлюклерин кёрюрге.

Юч ёлюкню тюзетип,

Эки салгъа салдыла.

Быланы ахлулары

Жиляй-улуй къалдыла.

Бушуулары бир этди,

Балаларын къапдыла.

Сюймекликге жау болуп

Не игилик тапдыла?!

Ачылгъанлай къалгъанды

Махетчини эшиги,

Биргесине барады

Салийхатны бешиги.

Къарт атасы Каллан да

Бёркюн энишге кийгенди,

Жерге къарап къалгъанды.

Эки къашын тюйгенди.

Эфендиле айтдыла —

Бирге къабыр къазаргъа,

Сын ташларын бир этип,

Эки атны жазаргъа.

Къазыучула къаздыла,

Жазыучула жаздыла,

Дунияларын бир этип,

Азыучула аздыла.

Бир бирлерин сюйдюле,

Бир бирни ариу кёрдюле,

Бир ууахтыда ауруп,

Бир кюнде жан бердиле...

Ийнанмагъан – къарасын

Уллу Тюзде обагъа.

Энди къызы къачханла,

Къайтмамысыз тобагъа?

Меккя болсун, бир болсун

Уллу Тюзню обасы.

Кязим этген бу кюй да –

Малкъар Элни тобасы.

(?)

ДАСТАНЛАРЫ

Жаралы жугъутур

Бузжигит

Сары къошда

Махетчи бла Салийхат

«ИЙМАНДАН СОРА – ИЛМУ…»

Кязим хажини къаллай адам болгъанын игирек билирге сюйгеннге ма бу мен тёбен эсгерлик шарт окъуна тамамды. Бир жол, Кязим хажини сагъына келгенибизде, Шауаланы Миналдан манга быллай бир сейир зат айтды.

«Кязим сабий заманда, тенглери бла талада ойнай тургъан жерлеринде, эл аягъында аш юлешине тургъан хапар келеди да, бары да ары къуюлуп кетедиле. Кязим а, аякъчыгъындан болалмай, къалып къалады. Сора, алайны келе тургъан бир атлыны кёрюп, анга: «Мен уллу жаш болуп, арабчагъа иги юйренсем, – дейди, арабча юйрене тургъан заманчыгъы болады да, – сени ючюн Къуранны он кере окъурма, мени ол аш юлешиннген жерге элт», – деп тилегенди. Атлы да, сабий жашчыкъны ол таза сёзюне ышарып, Кязимни ол аш юлешиннген жерге нёгерлеринден эсе алгъаракъ окъуна жетдиреди. Кязим да, дейди, уллу болгъанында, ол киши ючюн деп, Къуранны он кере окъуп чыкъгъанды».

Ма он жыл андан бери, бу зат эсиме тюшген сайын, сейир этгенлей турама. Мен сейир этген не! Жюз бла эки жыйырма жыл чакълы заманны ичинде ол шарт Кязимни эллилерини эслеринде унутулмай тургъанын айтсанг а! Сабийлигинде берген сёзюне къартлыгъында да табыла билген Кязим! Ол сабий тазалыкъ Кязимни жюрегинде къартлыгъына дери сакъланып тургъаны сейирди да! Кертиси бла да, бу башхалагъа ушамагъан бир тауушлукъ адам болур эди ансы. Къаллай тазалыкъ, къаллай кертилик, къаллай адамлыкъ, акъыл-эс болургъа керек эди ол ачыкъ жюрекде! Ол шарт окъана тамам эди адамны атын ёлюмсюз этерге. Десем да, турады да айтылып сау бир жюз бла экижыйырма жыл чакълы заманны! Атам-анам ючюн деб а ненча кере окъугъан болур эди Къуранны! Кесилиги ючюн а?..

Берген сёзюне алай табыла билген, Къураннга, диннге аллай ийнаныуу болгъан!..

Да, хоу, Кязимча закий акъылманны жаланда аллай жюрек, аллай ниет ёсдюрюрге боллукъ эди!..

Китапды Кязимге хар нени да башы. Сабийлигинден башлап – къартлыгъына дери, къартлыгъындан сора да…

«Амал эт, эркинлик къолдан кетгинчи!» Амалы – Китапха жазыллыкъ затладыла – сууабы, этген игиликлери… «Эркинлик» дегени уа – жашау кеси!

Кязимни ангыламында жашау – ол эркинликди. Адамны дуниягъа келгени – эркинликге келиудю. Кеси башыны иеси, бир Аллахдан сора, адам кесиди. Анда иеси уа – мында этген ишлери.

Бу эркинлик санга ёмюрге берилмегенди, амал эт, эркинликден кетгинчи. Кетген а этерикбиз. Анда «эркинлигинг» мында ишинге кёре боллукъду. Анда «кёр шошлугъу уянырыкъды» къабыргъада эшик ачыллыкъды. Соруучула кирип келликдиле… Амал этген эсенг – онг жанындан келир сени Китабынг. (Анда да – Китап!) Амал этмеген эсенг а – «Китабынгы солдан алып келирле, «Окъучу!» – деп, бетин ачып берирле». Окъусанг а – амал этмегенинг жазылып!..

Олму тюйюлдю поэзия? – диннге ийнанмай, башхача ангыларгъа сюйгеннге? Ийнанмазчамыды не уа?..

Кетгенде да эркинликден кетеди адам. Тутулады… Сора ангылайды: мынды эркинлиги – ол азатлыкъ эди. Анда эркинлиги уа – мында жашаууна бичилген багъасы чакълы бир болгъанын…

Алыкъа хар зат да кеси къолунгдады.

Жаханим азабындан къутхарлыгъынг да… Ол а неди? Ол а – окъууду!

Окъусанг – Къуран анда нёгер болур…

Къуран нёгери болгъаннга уа – жаханим жокъду! Къуран – окъууну, билимни белгисиди. «Не ючюн Аллах кёкню, жерни жаратды?» Соруууна кеси жауап этеди:

Бизни ючюн Къуран, китап эндирди,

Гюнях, сууап, ахшы, аман билдирди…

Кязим ийманны бла илмуну неден да бийикге кётюреди:

Иймандан сора илму –

Хар ахшылыкъны башы,

Аллах сюйген адамны

Илму болур жолдашы.

Жахилни Аллах да сюймейди. Аллах да билимлини сюеди.

Анданмы адыргы этеди Кязим:

Китап окъуй билген – аз,

Жахил жарлы халкъыбыз,

Жашайбыз, тогъубуздан

Кёп болгъанлай ачыбыз. –

деп? Былай къарагъанда, бу тизгинледе не поэзия эслерге боллукъду, дерсе. Мен да кёп заманны алай сунуп тургъанма. Окъуй билген аз, халкъ жахил, къарангы, къарны тоюп жашагъан адамдан эсе ачыбыз кёп дегенча. Кязим а башха «ачлыкъны» юсюнден айтады – билим ачлыкъны, билимлибизден – билимсизибиз (тогъубуздан ачыбыз) кёп болгъанын.

Иги эслеп къарагъыз: «китап… жахиллик… жашайбыз – тогъубуздан кёп болгъанлай ачыбыз». Билим ачлыкъ бла къарын ачлыкъны бирлигинден чыгъады бир сейир фикир.

«Китап окъуй билген аз!» деп жарсыгъан Кязим…

«Эфендиле жарамайла, Китаплагъа къарамайла…» – дей тургъан…

Халкъына хайырны китаплада излейди – билимде:

Жарлы халкъым, кёп китапла окъудум,

Андан санга хайыр чыгъар деп турдум.

Ненча сёзю, аманаты, осуяты барды окъууну, билимни, китапны сартындан! Къаллай хурмети – окъуулу, билимли адамлагъа! «Терк башында билим алгъан» Чёпеллеу эфендиге, Дагъыстаннга барып, «жахилликге дарман излеген» (!) Хажи Локъманнга, «хар илмуну тамам билген» мубарик Сагъит эфендиге, «китапланы терк окъугъан» Шауаланы Керимге, Къайсыннга аталып жазгъан назмусунда да халкъына «аман китап» бергенин энчи белгилегенди! Кёз тиймесин дегенча айтханды.

«Къазахстанда да китапла жыйышдырыргъа кюреше эди…Жокъ эди китап окъугъандан сюйген заты… Кязим ёлгенде, къабырыны баш жанына китапларын да салгъан эдиле…»

Жашауун «тамамлагъан» назмусунда да «кёп китап окъугъанын» эсгереди:

Мен бир инсан. Жашадым, жанды отум.

Темир да тюйдюм, кёп китап окъудум…

Халкъыбызны кёчюргенлеринде, хар бири жолгъа бирер зат алыргъа кюреше эди. Кими жан къалдырлыкъ зат, кими эсде къаллыкъ зат…

Кязим а не алгъан болур эди биргесине?

Кязим хажини къызындан туугъан Солтанланы Юзейирге Кязим аппасыны кёчген сагъатын сорама. Да бек сейир зат айтхан эди.

«Кязим, тата, мен, алтыжыллыкъ, – биз ючюбюзден сора юйде киши болмайды. Келелле бир заманда солдатла… Биз, сабийле, бизге укол этерге келген сунуп, тёгерекге чач-тюк болабыз. Таш-агъыч артына бугъабыз. Къуууп жетип, тауукъ балаланыча жыйышдыргъан эдиле… Машинагъа жюклеп тебирегенлеринде, Кязим, къадалып, китапларын алыргъа кюрешеди. Бир китап къысымны алып арбазгъа чыгъар да, солдатла Кязимни къолундан китап къысымын бери тартып алгъан заманда, китаплары жерге тёгюлелле да къалалла. Жер къаны болалла… Кязим да, тыягъы къолундан тюшюп кетип, жыгъылады. Тёрт аякъланнганлай, китапларын жыяргъа кюрешеди. Солдатла къоймайдыла муну. Бу да къолуна алгъанын – ала да тарта, сыйыра, бир жанына быргъай… Аякълары бла ура… «Давай, старик, давай!..» – дей, ары-бери соза… Кязим жилягъан эди алайда… Аман жилягъан эди!.. Мен да, солдатла алай артыкълыкъ этгенлерине тёзалмай, къычырыкъ-хахай этеме… Алай ким болушурукъ эди бизге!.. Дуния жиляу-сыйыт болуп тургъанда!..

Марап туруп, солдатла кёрмеген заманда, чабып, Кязимни бир китабын алып, къойнума букъдургъан эдим… Артда, вагоннга жюкленип бара туруп, ол китапны Кязимге бергенимде, жарыгъан эди. «Ай, иги жашым сен!.. Ай, иги жашым сен!.. Не иги этдинг! Не иги этдинг! Дин китабымы келтирдинг, жашым! Дин китабымы келтирдинг!..» – дей, мени къойнуна къысып, башымы сылай, бизни къайры эсе да бир къарангыгъа алып кетген эдиле…»

Абдуллах Бегий улу.

КЯЗИМНИ ДИН НАЗМУЛАРЫ

* * *

Иймандан сора илму –

Хар ахшылыкъны башы.

Аллах сюйген адамны

Илму болур жолдашы.

КЁЧМЕНЛАНЫ ИСА ХАЖИНИ

НАЗМУСУ

Иса хажи айтханды:

«Биз Меккагъа барайыкъ,

Мухаммат файгъамбаргъа

Салауатла салайыкъ.

Уллу Аллахны жолунда

Тазаланып къалайыкъ,

Хар муслимге болуп сакъ, –

Тюз ниетден къарайыкъ».

Жолугъуп муслимлеге,

Саламлаша баргъанбыз.

Аллах-Карим жолунда

Жаназыла къылгъанбыз.

Иса хажи айтханды:

«Биз Меккадан келебиз,

Жахиллени барына

Тюз шагъатлыкъ этербиз.

Ийнанмагъан болса уа,

Уллу Аллах кёреди.

Муслийманны барына

Шафауатын береди».

Уялмагъыз, адамла,

Нюр Меккагъа барыргъа,

Хукмучуну юйюнде

Сууаплыкъла алыргъа.

Иса хажи айтханды:

«Биз Мисирге барайыкъ,

Суусуз-юзмез жоллада

Уллу Аллахны таныйыкъ...»

Сагъыннганбыз Аллахны,

Кааба ташны кёргенбиз,

Бызынгыда къартлагъа

Земзем суу келтиргенбиз.

Аллахны жолу бла

Барыр кюннге жетгенбиз,

Меккадан, Мадинадан

Нюрле алып келгенбиз.

Сан минг адам кёргенбиз,

Тамашагъа къалгъанбыз,

Андан сора ниетни

Хакъ жолуна бургъанбыз.

* * *

Бир Аллахдан киши жугъун жашырмаз,

Гюняхлыгъа жаннет эшик ачылмаз.

Сокъураныр Ибилисге алдатхан,

Себеп болмаз къыямат кюн Аллахдан.

Ахыратда азап токъмакъ тийдирир,

Андан сора жаханим от кюйдюрюр.

Харам болур кеси кесин ёлтюрген,

Тиширыугъа саякъ ниет келтирген.

Къайтышханнга болур кечим, мархаба,

«Аллах бир» деп, кёлюн анга салгъаннга.

Сауал жокъду мурдаргъа жол къояргъа,

Муслийманнга муслийманны жояргъа.

1899

* * *

Бу дунияда сакъ болайыкъ намазгъа,

Къыямат кюн жаханимге бармазгъа.

Бек тутайыкъ оразаны, рекятны –

Къыямат кюн сен табарса хар затны.

Ойлашмасанг бу дунияны халындан, –

Кёзюнг тоймаз бу дунияны малындан.

Чархынг къоркъмаз жаханимни отундан,

Айланырса, шайтан сюрюп артынгдан.

Аллах, мени сен иймандан айырма,

Мен жарлыны дин исламдан айырма...

Топурагъынг басар мени санымы,

Кяфырлыкъгъа къыйнап алыр жанымы.

Атам, анам билмез анда халымы,

Къара жилян ичер анда къанымы.

Гюняхланы тар къабырда жетдирир,

Намазланы къызгъан темирде этдирир.

Хар намазын къатлап-къатлап тёлетир,

Ургъан сайын сен жарлыны кюл этер.

Кёрмеймисе адамланы кетгенин,

Къолларына не зат алыл элтгенин?

Муслийманла, ийман жолгъа къайтайыкъ,

Тоба этип, «Аллах, Аллах» айтайыкъ.

* * *

Бу дунияда ким, бай болуп, менсинмеди?

Жашау излеп, кюрешледе ким кюймеди?

Жаланнгачлыкъ, ачлыкъ, бушуу ким кёрмеди?

Бир тау къоймай, бийигине ким ёрледи?

Къайсы факъыр артмакъларын унутду?

Къайсы залим бар душманын къурутду?

Аны ючюн а барабыз биз къуюла –

Алай татлыды ахырзаман бу дуния!

* * *

Байгъа сен байлыкъ кёп бердинг,

Жарлыгъа тарлыкъ тежединг.

Аллах, олмуду тюзлюгюнг,

Биз жарлылагъа берлигинг?

Кючлюге сен кюч къошаса,

Кючсюзню унутуп къояса.

Аллах, олмуду къадарынг,

Биз жарлылагъа мадарынг?

Жауунну кёлге тёгесе,

Жарлыны жерге кёмесе.

Аллах, олмуду буйругъунг,

Ёмюрге этип турлугъунг?

1900

* * *

Жарасы болмай – жюреги кюймез,

Тыякъ тиймеген – зулмуну билмез.

Къан жараладан, тыякъдан бездик.

Аллах, кёресе, барына тёздюк.

Аллах, кёресе, барына тёздюк,

Барына тёздюк, къайдады тюзлюк?!

Огъесе, анга къарымай кючюнг,

Бизними къыйнайса бары да ючюн?

* * *

«Сюйгенлеге узакъ тюйюлдю Багъдад», –

Дейдиле, Арабда шахарны махтап.

Мен да келдим, Кааба ташха баш урдум,

Бу сыйлы къабырны аллында тохтап.

Файгъамбарны сыйлы жерин таныдым,

Тобукъланып, намаз этдим, жарыдым.

Кёп шыйыхла болуп кетген бу юйде

Кёзюм кёрдю бий Аллахны жарыгъын.

Межгитледе намаз минчакъ санадым,

Михрапдан ууаз эшите, кёп къалдым,

Бу жабышмакъ тыягъыма тыянып,

Шыйыхлача, Кааба ташха къарадым.

1902, Багъдад

* * *

Муссаны къатлап, Тур таууна чыкъдым,

Файгъамбардан изми излеп, талчыкъдым,

Тобукъланып, къол жайып тилек этдим,

Изми жокъ, мухажир азабын чекдим.

Турдан къарадым, Иричи башындан

Элге къараучумча эрттен чагъында.

Кёрдюм: адамла – палах тузагъында,

Аллахны жууугъунда, узагъында.

Кёреме: кёпдю бахча, ашлыкъ, сабан;

Жокъ къуллагъа белни тюзетир заман.

Тохтагъаннга бай кётюреди табан,

Жарлыны сабийи ач, юсю жалан.

Жер иеси – жут, тебинеди кёзге,

Амал жокъду жарлыгъа ишлемезге,

Мангылайгъа жазылгъанын кёрмезге,

Ишлей-ишлей, аман бла ёлмезге!

Араб жерин къыдырып, аны кёрдюм,

Тур таууна кёп къарап, сейирсиндим:

«Жер къайда да не ариу эди!» – дедим.

Аллах, сен барын адам ючюн бердинг.

Да сора былай къыйынлы некди ол?

Кёзю сокъур, кёлю такъыр некди ол?

Туууп, жашап, былай факъыр некди ол?

Юйсюзледен, факъырладан толуп жол?

Аны кёре, жюрек жауум бошалды,

Аллах бла узакъ болду ушагъым.

Къарыусузгъа инжиуде жокъ къошагъым,

Жел кюйдюрген къуу агъачха ушадым.

1902

* * *

Арабда да шашхынланы кёрдюк биз,

Ала кибик, шашхын болуп келдик биз.

Керти къулла, – дуниялыкъдан азатла, –

Жаннет излеп, кюн кёрмеген жазыкъла.

Къуюлгъанбыз муслийманла жоллагъа,

Эшикдеди юйде кюню болмагъан.

ИЙНАНМА ДУНИЯГЪА

Дуния бла бек дос болуп не этерсе?

Бир кесекге бу дунняны элтирсе.

Душман болуп, айырылып кетерсе, –

Ийнанма дуниягъа: алдар ол мискин.

Шат болурса, къууанырса, кюлюрсе,

Тауусулмаз узакъ ёмюр тилерсе,

Барын къоюп, къара жерге кирирсе, –

Ийнанма дуниягъа: алдар ол мискин.

Жан алмакъны халларындан безерсе,

Азырайылны кёрсенг, умут тизерсе.

Дуниядан къууанчынг бла кетерсе.

Ийнанма дуниягъа: алдар ол мискин.

Азырайыл келир, алыр жанынгы,

Жан алгъанда къалтыратыр санынгы,

Жууукъларынг талар жыйгъан малынгы.

Ийнанма дуниягъа: алдар ол мискин.

Сенден Адам ийнамлы эди – айырды,

Кёрдюнг – Хауагъа да не ишле буюрду,

Ненчауланны, алдап, жерге кийирди.

Ийнанма дуниягъа: алдар ол мискин.

Бир файгъамбар мында отан этмеди.

Ненча алим муратына жетмеди!

Ненчауланны умутлары битмеди!

Ийнанма дуниягъа: алдар ол мискин.

Айырмады не къул, не бий, не залим,

Мухаммат къалмады мында, не Алий,

Къарачы сен – къоярчамыды хали?..

Ийнанма дуниягъа: алдар ол мискин.

Бир бирлерин артда къоюп кертиле,

Абу-Бекир, Омар, Осман кетдиле,

Алдауду бу сени кибик кёплеге.

Ийнанма дуниягъа: алдар ол мискин.

Юч жыйырма тёрт минг набий къойлады,

Ненчалары кетгенде да – тоймады.

Бирине да дуния: «Тохта!» – демеди.

Ийнанма дуниягъа: алдар ол мискин.

Сен турурса къардаш болуп, дос болуп, –

Ол да санга къадалгъанлай, къаст болуп.

Ахырында сен къалырса тас болуп.

Ийнанма дуниягъа: алдар ол мискин.

* * *

Аллах, сен кеч: сейир этгеним уллу:

Санга табына эсе адам улу,

Мухажирле, хаж къылыргъа келгенле,

Патчахла да эселе сени къулунг,

Сен жаратдынг эсе жанланы барын,

Кырдыкланы, ташланы, жер сууларын,

Сангыраула, сокъурла, гитче-уллу

Санга санай зселе жарсыуларын,

Сёзюнгю да айтдынг эсе Мухаммат

Алейхусаламгъа сен, берип къууат,

Ол эсе сени бу жерде келечинг,

Ол эте эсе ишибизге сауал,

Сора нек юлешинеди сени сёзюнг,

Жюрекледе къалдырмайын бир тёзюм?

Кими – сюфю, кими шейит, кими сюннет,

Барын кёре, тынгылайса сен ёзюнг?!

1904

* * *

Хаж къылгъан иги, – дауум жокъ анга,

Тийишлиди хаж къылыу инсаннга.

Алай ачыкъды Кязимге бу зат:

Адам жюреги Каабадан узакъ.

Жолу да къыйын – сыйрат тарынлай,

Кимлери ёталыр, барырмы абынмай?

Минг бир эшити, бу деп танылмай,

Кимлери ачып, барыр жангылмай?

Кааба ташха жол салдым мен мискин,

Жеталырмамы, болурму изми?

Мухажир жолда айтады Кязим:

Билмейди, харип, билмейди ёзюн.

* * *

Къачханнга – къач, къутул деген Аллах,

Къуугъаннга – къуу, жет, кем деген Аллах,

Къачханны, къуугъанны да биргесине

Узакъгъа, кенгнге жетген Аллах.

Мени биргеме намаз къыласа,

Кёзюме, къашыма къарап тураса,

Мен кёрмейме, сен туурадаса,

Ийнегими саусам – къууанаса.

Тик арбазыма къарангы тюшсе,

Сени къачынг – кюн жарыкъды бизге,

Шош къарайса къыйынлы жерибизге,

Сенге бюсюремейсе хатерибизге.

Акъ къаяла башындан жол саласа,

Жауун булутла къаралып чыкъсала.

Элия отла жашнап чакъсала,

Иебиз санга жалынчакъ салам.

Билебиз сени барлыгъынгы,

Кёребиз кючюнгю, жарыгьынгы,

Аны ючюн айтабыз тарыгъыуубузну,

Кетмеген, азаймагъан жарсыуубузну.

Зинданда жесирни таукеллиги,

Шашхан къулну умуту, къайтышыуу,

Сау адамны тилеги, ашы-сууу,

Аллах, жокъду бизге ашыгъыуунг!

Барына кёл берирге жарагъан,

Къаяладан, сууладан да къарагъан

Аллах, къайгъырмадынг шо бир кере,

Кязим жилягъанда, терсликни кёре.

Зинданнга тюшдю ийман нёгерим,

Хан къаласына, кёкге ёрледи,

Аллах, барына кёзлеринг жютю, –

Жерде зулмуну бир нек кёрмединг?

Санга тарыгъа, жалбара къарыйбыз,

Себеплик жокь, тарыкъгъандан арыйбыз,

Аллах, энди ахырыбызгъа тыяндыкъ,

Жокъмуд сенден, жокъмуд бизге тыянчыкъ?

* * *

Бир Аллахны ташда, сууда излейбиз,

«Терекде да, кырдыкда да – Ол!» – дейбиз.

Аллах керти жюрекледе болгъанын

Унутабыз, сурай келсек – билмейбиз!

1905

* * *

Къарындашым, тынгыла манга:

Бир хапар айтайым санга,

Сен шексиз ийнансанг анга –

Кече жукъламазса тангнга.

Ёлюм келир бизге билмей,

Алып кетер бизни сюймей,

Биз барырбыз жиляй-кюлмей,

Киши къалмаз мында ёлмей.

Къангагъа салып жуудурур,

Басхычха салып къуудурур,

Юсюбюзге къум къуйдурур,

Мункар, Накирге буюрур.

Мункар, Накир келир бизге,

Сууал этер бизге, сизге,

Бюсюремей сёзюбюзге,

Тебинирле кёзюбюзге.

Биз не этербиз ол заманда, –

Бизде къарыу къалмагъанда?

Жууабыбызны алмагъанда,

Бир болушлукъ болмагъанда?

Къысса бизни къабырыбыз,

Нечик тёзер сабырыбыз?

Юфгюрюлгенде сурубуз –

Биз къымыжалай турурбуз.

Сюрдюрюрле артыбыздан,

Жюкле салыр сыртыбыздан,

Терле агъар чархыбыздан,

Айырырла жартыбыздан.

Бу ишлени биз кёре туруп,

Нек жюрюйбюз ёре туруп,

Не этерикбиз ёле туруп,

Жаныбызны бере туруп?

Биз кёрлюкбюз бу халланы,

Биз берликбиз бу жанланы,

Къоярыкъбыз бу малланы,

Чиритирбиз бу санланы.

Нек жаншайса, Кязим харип,

Гъафилликге мугътариф,

Кёп гюняхлагъа мугътариф,

Кечсин гюняхларын Латиф.

Аллах аны керти этсин,

Муратлагъа тамам элтсин,

Сыйратындан чабып ётсюн,

Ахырда жаннетге кирсин!

* * *

Къарындашым, беш намазны, кел, таны, –

Беш намазны къылмаучуну – бил аны, –

Бетинде болмаз аны халал къаны,

Харамдан тыйылмаз аны хар саны.

Не харипди беш намазны этмеген,

Китап айтхан къулагъына ётмеген,

Бу дунияда муратына жетмеген,

Ёле туруп, ийман бла кетмеген.

Бир сагъатны ырахатланып жашамаз,

Бар малындан, кёзю къыйып, ашамаз,

Бу дунияны къайгъысындан бошамаз,

Этген иши шериатха ушамаз.

Ахыратын дуния малгъа ол сатар,

Жассы намаз этмегенлей ол жатар,

Узунуна жатып жукълар, сын къатар,

Жукълай кетсе, бир заманда танг атар.

Кюн тийгинчи кие билмез кёлегин,

Къууандырыр кяфыр шайтан халегин,

Мудах этер сууап жазгъан мёлегин,

Ашар-ичер, тамам этер керегин.

Ашап битсе, ныгъышлада олтурур,

Ныгъышланы фитна бла толтурур.

Аман тилин фитна сёзден тыялмаз,

Аллах къарап кёре турса уялмаз.

Аллах, кюч бер Китап айтханны этерге,

Къыямат кюн жаннетлеге кетерге.

* * *

Ажал деген хапар берип келмейди,

Болжал тилегеннге – болжал бермейди.

Патчахны да патчахлыгъын билмейди,

Жетишгенде, жанын соруп алмайды.

Патчахды деп, анга хурмет этмейди,

Хурмет этип келсе, элтмей кетмейди.

Ултха берсенг – унутдум деп кетмейди,

Туура бир такъыйкъа болжал этмейди.

Сыйлылыкъдан къоя болса биреуню,

Ажал къабыл эте болса тилеуню, –

Расулланы къояр эди – элтгенди,

Къоймай, экен, кезиу бизге жетгенди.

Бугъуп, къачып не дау этип жюрюрсе,

Бош жер сунуп, аны юйюне кирирсе.

Анда да сен хыр-хыр этип ёлюрсе,

Жанынгы да бу халлада берирсе.

Бир Аллахдан башха – барын жыгъады,

Акъгъа чёргеп, къара жерге сугъады.

Бу халланы ойлашмайса, телисе,

Бир Аллахны аллына бир келирсе.

Амал эт сен, ажал санга жетгинчи,

Жашлыгъынг да сенден къуру кетгинчи.

АЛДАНМАГЪЫЗ

АХЫРЗАМАН ДУНИЯГЪА

Жаннет деген олду, халын айтайым,

Къулакъ салып тынгылагъыз хар дайым.

Хадиследе кёргениме къайтайым, –