Поиск


Материалы

 

 

                   *  *  *

Илячин учар бийикге,

Жалау кереги – кийикге.

Къуш талпынады – кёкге,

Адам а – игиликге!

 

Къаргъа къарайды мыллыкга,

Мытыр саналады жокъгъа,

Къоркъакъ базынады окъгъа,

Асыл киши – шуёхлукъгъа!

 

1920

 

ОУ БОЛЬШЕВИК, ШАУ КАДЕТЛЕ

 

               1. ТЫНГЫЛАГЪЫЗ

 

Тынгылагъыз, эшитген, сёзге,

Тарыгъама, хейле, сизге,—

Ишибиз бармайды тюзге,

Не аман кезиу келди бизге!

 

Бу дунияда жокъду файда,

Иш жангырып хар бир айда,

Къайгъы кёпдю хар бир къайда,

Харакет къалмады байда.

 

Акъыллыла тыялмайла,

Халкъны бирге жыялмайла,

Телилери уялмайла,

Тынч жашауну сюялмайла.

 

Кёп жюрюйдю  зорлукъ,  зарлыкъ,

Тыйылгъанды келлик, барлыкъ,

Адамлагъа тюшдю тарлыкъ,

Байлагъа жетди жарлылыкъ.

 

Табылмайды берлик, аллыкъ,

Кёп болгъанды къайгъы саллыкъ,

Жокъ адамла саулай къаллыкъ,

Къайгъысын кёрсюн болаллыкъ.

 

Жюрюмейди къарындашлыкъ,

Тергелмейди   къартлыкъ, жашлыкъ,

Жетишгенди жаланнгачлыкъ,

Келир деп къоркъабыз ачлыкъ.

 

   2.  КЪАРТ АЙТХАННЫ

       ЖАШЛА ЭТМЕЙ

 

Бузулгъанды жашауубуз,

Татыусузду ашауубуз,

Къыйындан жокъ бошауубуз,

Телилегеди ушауубуз.

 

Аман болдула заманла,

Кёп болгъанды бек аманла,

Тюрлендиле ариу халла,

Къыйналалла харип жанла.

 

Жарыкъ кюнле чаре болгъанды»

Тынч жашаула тас болгъанды,

Бу дуниябыз бош къалгъанды,

Акъылланы жел алгъанды.

 

Къарт айтханны жашла этмей,

Акъыллы сёз телиге ётмей,

Бу фитна арадан кетмей,

Къалай къалыр палах жетмей?

 

Аямайла зулму этерге,

Къарыу жокъду кюч жетерге,

Табылмайды жер кетерге,

Жолубуз жокъ Тюркге ётерге!..

 

3. БУЗУЛГЪАНДЫ ТИЗИУЮБЮЗ

 

Къалмагъанды къарыуубуз,
Эриши болду ариуубуз,             

Былай болса барыуубуз, —   

Болмаз бизни жарыуубуз.  

  

Кёп болгъанды безиуюбюз,

Къалмагъанды тёзюмюбюз, 

Бузулгъанды тизиуюбюз,      

Къайтмаз алгъын кезиуюбюз.

 

Жашау болмаз, патчах болмай,

Халкъ, тюзелип, низам салмай,

Халек болур адам, къалмай,

Бир бири акъылын алмай.     

 

Адамла бир бирин ашар,

Ким мюлкюне харам къошар,

Кимлери акъылдан шашар,

Кимлери мюлкюнден бошар.

 

4. ОУ БОЛЬШЕВИК, ШАУ КАДЕТЛЕ

 

Балшибиклик аман келди, —

Уруп халкъны эки бёлдю,

Билимлиле саудан ёлдю,

Оу, бизге не халла келди!

 

Оу балшибик, шау кадетле,

Къайдан чыкъды бу адетле?

Бир бирине бек юре итле,

Тешилмейди аман дертле.

 

Саз болдула жарыкъ бетле,

Аз болдула харакетле,

Къалмадыла берекетле,      

Бузулуп кетелле ётле.

 

          5.  ТЕНГЛИК

 

Балшибик излеген — тенглик,

Халкъгъа берирбиз деп кенглик,

Адамгъа къоймазгъа кемлик, —

Ол да тюйюл къолдан келлик!

 

Тенг болмайды онг да, сол да,

Тенг болмайды бий да, къул да,

Бир болурму къыз да, тул да?

Боллукъ зат тюйюлдю ол да!

 

Кимлери — сау,  кимле — сокъур,

Кимле — акъсакъ,   кимле бокъур,

Кимлери — бай, кимле  факъыр,

Кимлери — кенг, кимле  такъыр.

 

Аллахны иши былай болса,

Хар ким анга боюн салса,

Бу сёзлени ариу алса, —

Борч болады бу хал къалса.

 

 

6. БИРИ  –  КЪАЧА, БИРИ  –  КЪУУА

 

Къазакъла да терс кетелле,

Ачыу бла хукму этелле,

Елтюрюрге тенг жетелле,

Асыры чекден ётелле!

     

Биз не этейик бу экисине: 

Хар ким бюсюреп кесине, 

Чабып бир бирини юсюне,

Не келе быланы эсине?

 

Бири — къача, бири — къууа,

Жетгенлерин жолда бууа,

Къайгъы ызындан къайгъы тууа,

Акъыллыла — аны жууа.

 

Быланы иши болур башха, —

Ушайла эки къарындашха,

Арагъа тюшдю гурушха,

Артлары къалгъанды урушха.

 

   7.   КЪАЗАУАТ

 

Хорлагъан келе, жол ачып,

Хорланнган башлады къачып,

Халекле – харакет чачып,

Тюзлери къалдыла апчып.

 

Бирлери болса кёбюрек,

Азлары – кете абирек,

Шундан эссе, ёлген игирек,

Былагъа къазауат керек!

 

8. МУРАТЛАГЪА ЖЕТДИРМЕЙЛЕ

 

Ишибиз онг тюйюл — солду,

Заманыбыз аман болду,

Дуниябыз фитнадан   толду, -

Ахырзаман деген олду.

 

Ажашханбыз эсибизден,

Хата барды кесибизден,

Аталмайбыз юсюбюзден,

Ишлеген кёрмейбиз сёзден.

 

Эфендиле жарамайла,

Китаплагъа къарамайла,

Хакъ, батилни сурамайла,

Жамауатны къурамайла.

 

Айтып, ишни битдирмейле,

Малчыгъа мал кютдюрмейле,

Ишчиге иш этдирмейле,

Муратлагъа жетдирмейле.

 

Айтханынгы ушатмайла,

Къыйынлыкъдан бошатмайла,

Тынчлыкъ бла жашатмайла,

Ашыбызны ашатмайла.

 

Кёп жыялла ахчаланы,

Толтуралла бохчаланы,

Къуруталла бахчаланы, –

Тергечигиз ахшы аланы.

 

Назму этген акъсакъ  Кязим,

Жиляй-жиляй эки кёзюм,

Къалмагъанды менде тёзюм,

Сизге къалсын ахыр сёзюм.

 

1921—1928

 

                  *  *  *

Сабет былас – алтын терек,

Аны къаты тутмакъ керек.

Андан кенге кетген жюрек –

Болуп къалыр бокълу кюрек.

 

 

                 *  *  *

Минг тогъузжюз онжетиде

Ленин салгъан къызыл байракъ

Акъылланы кенг къачырды:

Кимин – жыяу, кимин – жайракъ

 

                  *  *  *

Сёзюм къаягъа садакъ окъ

Тийгенчады. Амалым жокъ.

Алай зулмугъа баш урмам,

Налат бергеними къоймам.

 

                  *  *  *

Энчини ариу кёрмейдиле,

Анга эркинлик бермейдиле,

Меккагъа жибермейдиле,

Къапсала, аман сермейдиле.

 

                 *  *  *

Палитикагъа бек усталла,

Байны-бийни кенг къыстайла,

Ариу айта, булжуталла,

Сылай-сыйпай, жунчуталла.

 

            * * *

Тохтамайла къутургъанла,

Башдан акъыл учургъанла…

 

Эски адетни къалдыралла,

Айтханларын бардыралла,

Тутханларын болдуралла…

 

Керекмейд, дейле, эски адетле,

Оноу этдиле советле,

Бизге халал къарындашла,

Барды алада къалын башла.

 

 

 

КЪАРТЛЫКЪ БЛА УШАГЪЫМ

 

– Къартлыкъ, сормайын келдинг,
Ким чакъыргъанед сени?

– Соруп къалай келейим, –
Кёрюп болмайсыз мени!

 

– Юйюмю ким кёргюзтдю,
Къалай тапдынг сен аны?

– Мен ажашмай табама,
Кезиу жетсе, жолланы.

 

– Ажашып бираз къалсанг
Не боллукъ эди жолда?

– Угъай, мени ажашып
Инсан кёрмед дунияда!

 

Манга керек юйлеге

Жолну иги билеме.

Патчахха, факъыргъа да

Мен бир кибик келеме.

 

Сизнича къоркъуп, апчып

Къалмайма кючлюледен.

Не эсирген залим да

Къутулалмайды менден!

 

Патчах аскер кючю да

Жетмейд мени жояргъа,

Батырланы къолундан

Келмейд жолда тыяргъа.

 

–  Сен келгенни билсемед,

Эшигими ачмазем.

Сенлей кюисюз къонакъгъа

Жеримден да къопмазем.

 

Ишим кёпдю, ишлерге

Къоймазса, къартлыкъ, мени,

Туман кечелей, къара

Этерсе кюнлерими.

 

Тиш таныгъы къоймайын

Алырса, тюшюрюрсе.

Гулош тыякъны берип,

Арбазда чёкдюрюрсе.

 

Кечеле узун болуп,

Жукъу кирмез кёзюме.

Чыгъалмайын къалырма

Жарлы эски юйюмден.

 

Сёз эшитдирмей, сангырау

Этил, ал аи къоярса.

Бек ахырында манга

Тепе и къабыр къазарса.

 

Сени тюрт сууугъунгдан

Тёрт саным да къурушур.

Къууанма, къартлыкъ, энтда

Назму сёзюм болушур!

 

Назмуланы жылыуу

Мени бла турлукъду.

Дунияда назмучугъа

Ёлгюнчю къартлыкъ жокъду!

 

1928

 

 

                 ИГИЛИК

 

Игиликге саркъадыла черекле,

Игиликге ёседиле терекле,

Игнликге сауулалла ийнекле,

Игиликге бишедиле кёгетле,

 

Игиликге чагъадыла кырдыкла,

Игиликге тууадыла туудукъла,

Игиликге тартыпдыла жюрекле,

Игиликге болсун бары тилекле!

 

1930

 

НАЗМУЧУ ЖАШЛАГЪА СЁЗЮМ

 

Билмейсиз сиз арсарлыкъны,

Махтайсыз бек ынгкъылапны!

Айхай, жашла, керти затды, – 

Ол зулмуну букъулатды!

 

Жырлайсыз, этесиз байрам,

Тюйюлсюз Кязимча хайран,

Хар зат иги, хар зат тамам,

Болмайды арбасы аугъан!

 

Иги эди жарыкъ жазгъан,

Бир жерде да кёрмей азгъан!

Алай андан неди файда,

Кеси келген насып къайда!

 

Атта-не-асыу, озду кюнюм,

Кёп эштилди мудах кюйюм,

Бу дуния байрам тюйюл, – 

Айтмадым мен аны сюйюп!

 

Кюн тийгенде буз да жауар,

Арба тюз жолда да ауар,

Къууанч этген бирде жиляр, – 

Жашагъаннга ёлюм да бар!

 

Кёп жашадым, ууаз бере,

Къарт болдум, палахла кёре,

Къыйынлыкъ кёп энтда жерде,

Жарамаз кёзбау этерге!

 

1933

 


             *  *  *

 

Намыс деген аз болду,

Дуния малы баз болду.

 

        БЫЗЫНГЫ КЪАБЫРЛАРЫ

 

Къабырлагъа къарайма, кёлюм – такъыр,

Ахыр юйюнг мындады, Кязим факъыр.

Хаух дуния алдаулуду, болма батыр, –

Саулугъунгда Аллах деп, ийман чакъыр.

 

Кетгендиле садакъ окълай жигитле,

Оюлдула кёз жетмеген бийикле.

Къара жерде мелхум кырдык болдула

Жалаулада женгил чапхан кийикле.

 

Огъурсузла, огъурлула кетдиле,

Къоркъа-юрке, къара жерге кирдиле.

Керти юйлерин барып анда кёрдюле,

Бу дунияны алдаулугъун билдиле.

 

Ма бу къабыр... Ай мубарик Бияслан,

Къазауатда ёлюп кетдинг, жарлы жан.

Кёкюрегинг болду тарда илишан,

Кёплерибиз къайтмадыла урушдан.

 

Керти сёзню айтыученг къоншубузда,

Болушуученг, – агъачха къолунг уста.

Гюрбежими эшигин, терезесин

Ишлеп бердинг, борч этмей бойнубузгъа.

 

Жаннетни сен къонагъы бол, мубарик,

Къыямат кюн жарыкъ бетден тюбейик.

Ёлгенлеге рахму, кечим тилейик,

Бизден умут этедиле, билейик.

 

Бу къабыр а... Таныгъанма – Шио факъыр,

Жарсый эдинг, жеринг, юйюнг бек такъыр.

Таш тюе, жашадынг, тирмен ишлединг,

Киши къыйын ашамай сабийлеринг.

 

Энтда тартады ун сени тирменинг,

Бузулмай турадыла илипинлеринг.

Шиону тирмени деп, эллилеринг

Келедиле, ауур жюклеп эшеклерин.

 

Бу гыйы таш... Рахай Чокурну сыны,

Сау тукъумда айырма эди сырынг!

Юй ишлединг, бек бийикге чыгъып,

Ёлюп кетдинг, юркген атдан жыгъылып.

 

Деу эдинг, – ёгюз жюгю агъачланы

Тар ичинден чыгъарыученг, кётюрюп.

Кёп тюйюлдюнг, аркъангы жауур этип,

Кюн кёрмединг, – ол да тюйюл ётюрюк.

 

А, Шакъманланы Тарюк, сыйлы бийим...

Бий эсенг да, кёргенсе жашау кюйюн.

Байлыгъынгы, хурметинги аямадынг,

Тау элинге къалкъа болуп жашадынг.

 

Бызынгыгъа ёлет ауруу киргенде,

Кюйдюрюрге патчах аскер ийгенде,

Игилени жыйып барып тийренгде, –

Ёшюн салып, ётдюрмединг сен ёрге!

 

Тынч жат, Тарюк, жашадынг элгендирмей,

Мадар сурап, арбазынга келгенлени.

Озмадынг, атдан тюшюп, салам бермей,

Жокъ эди Шакъманлада, Тарюк, сенлей!

 

Сенмисе, Шакъманланы Аслангерий?

Тармыды, такъырмыды жатхан жеринг?

Ай жазыкъ, кюе болур сюеклеринг,

Эсинге тюшюп мында этгенлеринг.

 

Сен бийлени бек залими болуученг,

Жарлыланы аркъаларын союученг...

Къойчуларынгы азыкъсыз къоюученг,

Уялмай, киши къыйынындан тоюученг.

 

Сабанлада, чаллыкълада жетиученг,

Жарлылагъа ат оюнла этиученг,

Жыйгъанларын суулай талап кетиученг,

Ай, мынафыкъ, чекден аман ётюученг.

 

Не элтгенсе биргенге топуракъгъа?

Къара жерге – ол сыйлы опуракъгъа?

Бары къалды, ёзюнг атландынг хакъгъа,

Жаханим ит болуп, тюшдюнг тузакъгъа...

 

Къой, Кязим, ёлгенлеге сен эт хатыр,

Хар кимни терсин, тюзюн Аллах айтыр.

Олтур да, Къуран окъу, сууаплыкъ ал,

Кесинги да ахыр юйюнг мындад, факъыр!

 

1934

 

         ЭСКИ  КЪУМГЪАНЫМА

 

Къумгъаным, эски къумгъаным,

Биз бирге кёп кюн ашырдыкъ,

Къыйын кюнде, тынч кюнде да

Биз экибиз бирге турдукъ.

 

Санга кёп шаудан суу къуйдум,

Эрттенликде бет, къол жуудум.

Къумгъаным, сен кёп жарадынг,

Кир-кипчикни тазаладынг.

 

Жерими сууу кёп саркъды

Тамагъынгдан – ол да хакъды.

Сууукъ сууунг берди къууанч,

Болдунг манга нёгер, жубанч.

 

Сени эшикде унутуп

Кетген кюнлерим да болду.

Кече эшикде къалсанг да,

Киши алып кетмей, турдунг.

 

Кече эшикде къойгъанымды

Жангыз терслигим аллынгда.

Таматалыкъ хатерими

Эт да, кечип къой аны да.

 

Къумгъаным, эски къумгъаным,

Кёп кюнле ашырдыкъ бирге.

Биз жашаугъа къуллукъ этдик, –

Киши айып этмез бизге.

 

Къумгъаным, эски къумгъаным,

Мен бек ыразыма санга.

Мен кёп алгъышла этгенме

Сени ишлеген устагъа.

 

1936

 

 

НЕ БОЛУР МАНГА ТАСХА?

 

Ай жазыкъ Хажибекир,

Не болду бюгюн санга?

Болуученг бизге ёкюл, –

Тутдула, жаугъа санап.

 

Тюнене махтаучула 

Сёкдюле ала-сала,

Сюрдюле узакъ жары,

Ишингде табып «чола».

 

Аи жазыкъ Хажибекир,

Болжалынг къысха болду.

Сёзюнгде жокъ эди кир,

Таныдынг къыйын жолну.

 

Ышара, сабыр-сабыр

Келиученг гюрбежиме.

Узакъда тапдынг къабыр

Кёплени биргесине.

 

Игини ёлюмю хакъ,

Амандан деген кибик,

Башчысыз къалады халкъ,

Тюз отдан кёлек кийип!

 

Ызынгдан барып, жарлы

Хорасан тапмай келди,

«Сен сюйюп салгъан кёпюр

Оюлуп къалсын», – деди.

 

Ызынгдан барып, жарлы

Хорасан тапмай келди,

«Сен сюйюп салгъан кёпюр

Оюлуп къалсын», – деди.

 

«Жашасын Совет власть», – деп,

Биринчи айтхан батыр

Къалды, кёзюбюз кёре,

Сууну тюбюне батып.

 

Тюзлюк излеген Кязим,

Энтда сынсыйса, факъыр.

Санга да къанлы тазир

Жерлейди къуугъун атын!

 

Игиле аман атлы

Боладыла бир женгил...

Ленинни аманатын

Ким буза болур, женгип?

 

Тюнене дауурбасла

Сокъдургъан иги жашла

Думп болуп къаладыла,

Не болур мынга тасха?

 

Билмейсе, жарлы Кязим,

Жюрегинг кесеу бола...

Бийлейди аман сезим,

Тюзлеге терслик жорап!

 

1938

 

 

КЪАЙРЫ КЕТДИ ЭНЕЙ УЛУ?

 

Не ачы заман келди бизге:

Дау айтылып кертибизге,

Терс тебинип кёзюбюзге, —

Жетдими ач кезиу бизге?

 

Къайры кетди Эней улу?

Къайры думпса, Гему улу?

Ой, не болдунг, Носту улу?

Къайры ийдиле, Алий улу?

 

Сен, Назир, къайда жоюлдунг?

Сен, Келлет, къайда союлдунг?

Иги адам къалмай, не этейим?

Бир тынчлыкъ болмай, не этейим?

 

Ой, не аман заман келди!

Ой, не ачы заман келди!

Ой, не къыйын заман келди!

Ой, не зорлукъ заман келди!

 

1938

 

                *  *  *

Учуп чыгъалмазса кёкге,

Жарып киралмазса жерге, —

Жетдирирле аман чекге,

Жиберирле къайтмаз бекге!

 

1938

 

               *  *  *

Къыйынды жашау халыбыз,

Бузулад жюрек къаныбыз,

Тёзерге жетеди ангыбыз,

Атмайды насып тангыбыз

 

Кючюбюз жок, мадар аз,

Къара таныгъан адам аз,

Азапдан бетим болду саз,

Келмейди халкъгъа насып жаз.

 

«Мени сёзюм» деген китап

чыкъгъанда жазылгъан назму

 

Бу не затха ушагъанды?

Мени ючюн ким жазгъанды?

Манга айып атагъанды,

Агъачыма от салгъанды.

 

Сормай-ормай тешиндирди,

Зыккылларын берип ийди,

Мен билмеген жарты тилни

Унарымы къайдан билди?!

 

Ким кюрешди бу зат бла?

Кырдыгымы бузлатдыла!

Жашай эдим мен халкь бла,

Бош жаншакъгъа ушатдыла!..

 

1939

 

 

  МУДАХ БОЛМА

 

Мудах болма, ахшы жаш,

Тюнгюлме игиликден!

Жалан кёгет этмеген

Талды, жерге ийилген.

 

Кёреме: хыйла тутуп,

Жолунгу кеседиле,

Жырталла, кенгеш къуруп,

Жыйылып кечегиде.

 

Инсан жоругъу алай – 

Фахмугъа зарлыкъ къалмаз.

Жол арытхан бир адам

Аны эсге да алмаз.

 

Мудах болма не уят,

Ишле, жахиллеге кюл.

Тартхан ёгюзге тыякъ

Бегирек тиеди, бил.

 

Биреу хуна къаласа,

Биреу аны бузаргъа

Хазырды, онг табалса, – 

Не зат этейик заргъа?!

 

Ишлеген жангылгъан да

Этеди. Айып тюйюл.

Жалгъан дау салгъаннга да

Тил тутма сен, къаш тюйюп!

 

Къыйын кюн, таугъа чыгъып,

Къаялагъа да къара.

Зарла хорларыкъ сунуп,

Болма, жигит, ауара.

 

Кязим хажи айтды деп,

Тёлюлеге да жетдир.

Къайда да бирлик излеп,

Халкъынга ыспас этдир.

 

Эртте, кеч болса да, халкъ

Чегеди тюзню, терсни,

Кёлсюзлеге басмай жакъ,

Ал биргенге бу дерсни!      

 

1939

 

*  *  *

Муну айтхан акъсакъ Кязим,

Ачылдыла эки кёзюм,

Къарт болгъанма энди ёзюм,

Сизге къалсын ахшы сёзюм!

 

1939

 

              КЪАЙСЫННГА

 

Баям, къозула жетгенин билгенди,

Кесиме ушаш тели Къайсын келгенди.

Къозу эт ашап, боза ичип олтурдукъ,

Эски юйюмде назмуланы окъудукъ.

 

Телли Къайсын келип юсюме аугъанды,

Ингирликде ийнегими саугъанды,

Къолан ийнегими сютюн ичгенди,

Халкъына бир Аман китап бергенди.

 

1940

 

                     КЕРИМГЕ

 

Келсенг, сен эски юйюмю кёрюрсе,

Мени эски гюрбежиме кирирсе.

 

Мени къалай жазгъанымы билирсе,

Сен, жашым, Къайсынча «тели» тюйюлсе.

 

Къадырлагъа минип, ёрлербиз элге,

Назмучу, тохтаман, барады ёрге.

 

Хар адамгъа жюрек бла къан бирди,

Назмучугъа назму бла жан бирди.

 

Назмучу назмучугъа къарындашды,

Аны ангыламагъан назмучу – бошду.

 

Темир ишлейме, назмула жазама,

Акъсакъ болсам да, сизни озарма!

 

Лакъырданы кертиге тергемегиз,

Къарт сылхыр болгъанд, махтанад демегиз!

 

Лакъырдасыз – душманыбыз жашасын,

Жарыкъ сёзсюз – бизни жауубуз къалсын.

 

Жарыкъ сёз – юйде чыракъ кибик жанад,

Жарыкъ сёз – жашауубузну жарытад.

 

1940

 

                   ЁЛЮМ КЕЛИР

 

Ёлюм келир – итим чабып тыялмаз,


Ёлюм келир – жашым тутуп жыгъалмаз,

Ёлюм келир – мени ддунияда къоймаз,

Алай ол назму къаламы оялмаз!

 

Ёлюм келед, адамны алып кетед,

Адам биргесине тёрт санын элтед,

Ишлеген юйюнг, жазгъан назмунг къалад –

Дуния иеси ёлюм тюйюл – адамд!

 

1940

 

КЪАШХА ИЙНЕГИМ

 

Ийнегим, къашха ийнегим!

Санга ыразыд жюрегим:

Сютюнгю айран этебиз,

Сайга алгъыш эте, ичебиз.

 

Сютюнгю сабийле ичелле,

Къууанып, оюн этелле.

Ыразылла къонакъларым:

Къандыраса суусапларын.

 

Жашла санга аман болсала,

Сени тюйселе, урсала,

Кёргюзтюрме мен алагъа,

Ол бетсиз иймансызлагъа!

 

Ингирде тоюп келесе,

Ийнегим, къашха ийнегим!

Сютню къызгъанмай бересе,

Ийнегим, къашха ийнегим!

 

1940

 

 

                *  *  *

 

Палахда белни къаты къыс,

Бирге сюелсин къатын, къыз.

Тынч къайтмаз иги жашау ыз,

Аны билигиз барыгъыз!

 

1941

 

 

      ЖАРЛЫ БАЛА

 

Энтда келди ачы ёлюм,

Аны кюйсюз бетин кёрдюм,

Мутхуздула эки кёзюм,

Аллах берсин манга тёзюм.

 

Сакъламадыкъ жау къонакъны,

Кече келип, эшик къакъды.

Анга тюбеген а – хакъды,

Ол Аллахдан аман тапды,

 

«Жолоучубуз, ач», – дедиле,

Жол усталыкъ тиледиле.

Къайдан билдик ким эдиле, – 

Бизге бичакъ биледиле!

 

Жарлы бала, чыгъып кетдинг,

Бир сагъатдан ёлюп келдинг,

Ананга сен бушуу бердинг,

Жарлы жюрегин кюйдюрдюнг.

 

Жау къонакъны билялмадым,

Жолдан тартып тыялмадым.

Сени кёрюп туралмадым,

Тилим тартыла, жилядым.

 

Хурият байрагъын алгъан.

Аны хакъ жолунда баргъан,

Жаш болса да, башда болгъан,

Тюзлюк жолдан ажашмагъан, –

 

Энди тураса сойланып,

Кёп ишлеринг битмей къалып.

Къапталынга къанынг къатып,

Эгечлеринги жилятып.

 

Аманла кёп чыкъгъандыла,

Кёп игини жыкъгъандыла,

Сени ала жутхандыла, –

Атангы улутхандыла.

 

1942

 

              *  *  *

Къаламым да арыгъанды,

Къауалым да чарлагъанды,

Бетимде нюр къалмагъанды,

Мен келгенли не заманды!

 

Ай эшшиги, аны ючюн а,

Жашау энди боллукъ суна,

Къалайма юй, буруу хуна – 

Бой салмайын къартлыгъыма.

 

1943

 

 

*   *  *

 

Мен бир инсан. Жашадым, жанды отум.

Темир тюйдюм, китапла да окъудум.

Таматагъа сакъ болдум, ёрге къопдум,

Бир Аллахдан, артыкълыкъладан къоркъдум.

 

Къалырла кёрюгюм, тёшюм, чёгючюм,

Жашадым, къуллукъ да этдим эл ючюн,

Бир адам кетмез кёрюрюн кёргюнчю,

Жашауун этип, беририн бергинчи!

 

Мен ёлюрме, жаназыма келирле,

Жаннет тилеп, ыразылыкъ берирле.

Сёзюмю, акъсакъ бутуму эсгерирле,

Жарлы Кязим жиляй-улуй кетди дерле.

 

Асыл къартла, келип, дууа тутарла,

Эгечлерим акъ чачларын жыртырла.

Къарт парийим да тёрге чыгъып улур,

Жамауат арбазымда юч кюн турур.

 

Къабыр сууукълугъу къысар этими,

Мункар, Накир билирле ниетими,

Тилегим жарытыр анда бетими,

Ёкюлюнлей къалырма юмметими.

 

Тийре къартла гюрбежими къатында

Экиндиде ла-илляха айтырла.

Уятырла мер шошлугъун, эсими,

Инши-аллах, эл унутмаз кесими.

 

1943

 

       ЖАРЛЫ ХАЛКЪЫМ

 

Мен айтханнга тынгылагъыз, 

Айтханымы ангылагъыз, 

Шашар жолда сиз бармагъыз, 

Жюреклеге ачыу салмагъыз.

 

Тамата оноуну бичди –

Миллетге кёчерге тюшдю,

Терси, тюзю айырылмай,

Бу не аламатлыкъ ишди?

 

Азыкъсызлай чыкъдыкъ жолгъа,

Къайгъы бла, арып-талып.

Ёлген – ёлюп,   къалгъан – 

Асламыбыз жолда къалып.

 

Душман оту жетди бизге,

Терслик болду бу жол тюз^

Башыбыз тюшгенди сёзге,

Эриши кёрюндюк кёзге.

 

Толтургъанбыз вагонланы,

Таныгъанбыз къурч жолланы,

Тюзетирле законланы,

Тёзюм болсун аз заманны.

 

Жерибизге душман келди,

Бизни жокъ этерге деди,

Жетмез бизге ассы дерти,

Кеси кетер таудан кери.

 

Ишди бизни жашатырыкъ,

Дриу кийип, ашатырыкъ,

Быллай тар жолгъа тюшгенде,

Намыс бла бошатырыкъ.

 

Халкъымдан тилеп айтама, – 

Ишлегиз, ишни къоймагъыз.

Къоркъмагъыз, сиз къутулурсуз,

Къол кётюрюп, бет жоймагъыз.

 

1944

 

                      *  *  *

Къыйын кюн айтама сизге:

Жунчумагъыз керексизге.

Тёре болур терсге, тюзге,

Жол берилмесин бетсизге.

 

Жашаудан умут юзмейик,

Зулму кишеннге тюшмейик,

Тюзлюкге жолну ишлейик,

Адамча жашай билейик.

 

ТАУКЕЛ ЭТЕЙИК БИЗ БЮГЮН

 

Тёзюмсюзлюк  – нёгер тюйюл,

Оюлгъанда жолунг, юйюнг.             

Кётюрейик жашау кюйюн,   

Таукел этейик биз бюгюн.

             

Кёп жашадым, кёп да кёрдюм,
Артыкълыкъгъа налат бердим.      

Къартлыгъымда тентиредим,
Элим бла кёчюп келдим.

             

Жашарыма бек аз къалды,

Борбайымы къартлыкъ алды.             

Аллах, санга бирди сёзюм, –

Тилейме халкъыма тёзюм!   

             

Ёнюм, ауазым бузулур,             

Ичер сууум тауусулур,             

Къарт парийим, билип, улур,             
Жамауат агъач ат къурур.

 

Ёлюрме мен, артха къайтмам,

Саулугъумда жалгъан айтмам:             

Бузулмагъыз къыраллыкъгъа,             

Киши жерде тургъанлыкъгъа!

             

Ат чаришде сыналады,             

Азап кёрмей ким къалады?             

Хайт дегиз, айып алмагъыз,             
Ишде артха да къалмагъыз.

 

Кёп къыйынлыкъгъа тёздюгюз,

Ачдан, азапдан бездигиз,

Дагъы къош бола келдигиз,

Кёп палахланы женгдигиз.

 

Отларыгъыз кёп ёчюлдю,

Боран, ырхы да кёчюрдю,

Дагъы халкъ халкълай кечинди,

Сёзюн эшитигиз Кязимни:

 

Мухажирлик къыйын ишди,

Ол а бизге энтда тюшдю,

Аны кётюрген да ишди,

Кётюралмасакъ – бедишди!

 

Тюздю, бирликде – тирликди,

Халкъ деген аны билликди.

Сиз адамгъа саналыгъыз,

Къыйын кюн эрлей къалыгъыз!

 

Олду мени осуятым,

Халкъыма да аманатым.      

Жашарыкъма аны айтып,

Къурулгъунчу агъач атым.

 

1944

ЫРАЗЫЛЫКЪ

 

Мен къалмам – атым къалыр,

Сёзюм, ишим махталыр,

Тюзюм, терсим билинир,

Чамларыма кюлюнюр.

 

Кёпню кёрген эллиле

Ыразылыкъ берирле.

«Хажи ауушду», – дерле,

Жаннет, ийман тилерле.

 

Ыразыма барына –

Сыйлы жууукъларыма,

Жерибизни халкъына,

Жашларына, къартына.

1944

 

ОСУЯТ

 

Мени дууама келликле,

Жаназыма сюелликле,

Тёрт санымы жууарыкъла,

Басхычымдан тутарыкъла,

Къабырымы къазарыкъла,

Манга кюйюп, азарыкъла,

Салымы элтип барлыкъла,

Сау-саламат къаллыкъла,

 

Барыгъызгъа барды сёзюм,

Осуят этеди Кязим:

Къыйын кюн жашай билирге,

Билек болугъуз бир бирге!

Бирликде – тирлик, билигиз,

Бир биригизни сюйюгюз!

Ариулукъ болсун тилигиз,

Хата кёрмесин юйюгюз!

 

1944

 

 

БАШЛАРЫ

 

ЖАШЛЫКЪ, СЕН САДАКЪ ОКЪ ЭДИНГ…

 

«Жашлыкъ, сен садакъ окъ эдинг…»

«Санга къайыкъ бла барыргъа…»

«Къоншубуз. Ожакъ тютюнюнг…»

«Арбазынга къарай озама…»

«Атанг келди да гюрбежиге…»

«Аллах бизге сюймеклик жазды…»

«Тели болуп, жулдузлагъа къарайма…»

«Жал борчум салып тузакъ…»

«Бели инчге – субай назы…»

«Салам жаздым санга артыкъ…»

«Къара къашынг, къара кёзюнг…»

«Къарап   турдум   баргъанынга…»

«Къоннган къушха, базынып…»

«Къаламым,  салтам – мюлкюм…»

«Тау башында тау болмаз…»

 

ИГИ СЁЗНЮ БЫЧАКЪ КЕСМЕЗ

Сагъыш

Тарыгъыу

Бирликни атасы ёлдю

«Батырлыкъ – жютю къамача…»

«Таш эгурла сабаныбыз…»

«Жер къармагъан къара къоллу адамла…»

«Къара чарсда кюн отуна тёзгенле…»

«Арбазыма къоннган чорбат чыпчыгъы…»

Сюйгенледен тыялла

«Тюшюнде ашлаугъа олтуруп…»

«Сюймеклик бир заманда жашха, къызгъа…»

«Жашха, къызгъа ие болмакъ…»

«Къатылыкъ этген –  акъылсыз…»

«Китапны къарасын таныгъан…»

«Аллахны атындан сёлешген…»

«Темир тюеме, терим бара…»

«Аллахха тарыгъа барыргъа…»

«Рахму этер Аллах адам улуна…»

«Тёреле сурала кибик…»

Жарлы Абидат

«Эр эл ючюн атланыр…»

Иги сёз

«Назмула жазама, темир тюеме…»

Аллай бийле керек бизге

«Жазыу, тилек жетерми экен?..»

«Сыгын отну жылыууна жылыннган…»

«Жигит улан жолну ызлар…»

«Жер игиси – тирликге…»

Атасыны жашына осуяты

Парийим

«Хаж къылыргъа атлансанг да, мал жыйып…»

Ачыкъ сёз

Азатлыкъ деген – тёзер

Ичги сёз

Къар кюн арбазгъа къоннган чыпчыкъчыкъгъа

Махтанчакъ бий улуна

«Байма ден къууанма, мискин, байлыкъгъа…»

Къызны тарыгъыуу

«Эки челек суу алгъанма…»

«Элибизге туман кирип келеди…»

«Аллах да залимле жанлы…»

Адамды бизни атыбыз

Ишлеген

Къалабекланы Шалукну назмусу

«Бар гюняхларымы кеч, раппин Аллах…»

«Узакъ къалып тауларыбыз…»

«Жерим артыкълыкъдан, зулмудан толуп…»

«Бёрюле чапхан сюрюуча…»

«Дуния деген алай къыйын, тик жолду…»

«Багъдадха да, Стамбулгъа да барыдым…»

«Арабда, Тюркде да айланып келдим…»

«Бийик тауланы башында…»

«Озгъан жауунну жамычы бла…»

«Жаным – къанатлы мени…»

«Этген игиликлерим…»

«Халкъ насыбы къайдагъысын билсем эд…»

«Бу дунияда къууанч азды, бушуу кёп…»

«Уугъа барсын, айлансын къазауатда…»

«Къонгур ташым, бийик къаянгдан тюшюп…»

«Кеме бла тенгизледен да ётдюм…»

Бешик жыр

Арабстандан юйге салам къагъыт

Арабстанда Локъман хажиге этген осуятым

«Арабда, Тюркде да айланып келдим…»

«Жарлы халкъым, кёп китапла окъудум…»

«Хар элни къой союуу башха…»

«Бу хаух, жалгъан дуния…»

«Къарыусузгъа хайырым тийсин деп,

«Юй ишлейди, салып тамал…»

Биз – бу дунияны къонакълары

«Сакъат санларымы ат этип изледим…»

«Аманлыкъ ким этсе да – табар жаза, –

«Мен тейри жарыгъын кёрюрге…»

«Я илляхий, асыл къушну…»

Тюзлюк

«Юйюм деген юйю тенгли таш кётюрюр…»

«Тик тауладан суула энишге кетелле…»

Жауур эшекге

Огъары Чегемде Акъболатланы Жакону юйюрюн ырхы басханда этилген жыр

«Бюгюн Сюйюнч улу жарлы Ахматны…»

Мараучуну анасына жыры

«Ёмюрлюк чарыкъла этип…»

Таппасхан улу Акъболат

«Бир кишини эки болса душманы…»

Мусук улу Рамазаны назмусу

«Азырайыл агъач атха жер салса…»

«Къыйындыла жоллары жерибизни…»

Суу бойнунда жангыз талчыкъгъа айтылгъан назму

«Боранла уралла, къарла жауалла…»

«Палах тау тарлада жолну тынч табад…»

Не этейим?

«Къыйынлыкъгъа, зорлукъгъа чамлана…»

«Хар зулмучу, таш болуп, башыбызгъа…»

«Къыйынлыкъ, жауун болуп, кёкден жауады…»

«Аллах, адамла арасында чекни…»

«Сакъ жауунла гюрюлдешип жетелле…»

«Патчах аскер жыяды, жарлыланы …»

«Дуния къан урушха киргенд…»

«Бюгюн гюрбежи аллында…»

«Кёзлерим кёреди чарс…»

«Кязим, ачы сёзню кёп айтханса сен…»

«Меккада эштдим ууаз…»

«Тарыгьаса, жарлы Кязим…»

Кириуют

Жарлы къоншум Гуа

«Кечеги къар ожагьымдан жауады…»

«Керти айт», – деди Аллах…»

«Тюрлениу жокъду. Къарт эте замансыз…»

«Тюзлюк излей, кёп жолланы къыдырдым…»

«Къызла сюйген жашларына къачхандыла…»

Мубарик Сагъит эфенди

Шауаланы Моллагъа

Эски юйюм

Чам назму

Эл адамы

Ботталаны жигит Чабай

«Акъылман жомакъ бир байны…»

«Жутлукъ кёпдю, ырысхы жокъ, берим аз…»

«Къама, окъ жара да кёп саныбызда…»

«Жерлеринде чек бузулуп тапхандыла…»

Къарачайгъа окъургъа баргъанлай ёлген Шауаланы Керимни кюйю

Уучула жыры

Солтан-Хамит

Нюрлю Гяухар

Жашыма

Чёпеллеу эфенди

«Илячин учар бийикге…»

Оу большевик, шау кадетле

1.Тынгылагъыз

2.Къарт айтханны жашла этмей

3.Бузулгъанды тизиуюбюз

4.Оу большевик, шау кадетле

5.Тенглик

6.Бири –  къача, бири  –  къууа

7.Къазауат

8.Муратлагъа жетдирмейле

«Окъуу ишде артха къалма…»

«Сабет былас – алтын терек…»

«Минг тогъузжюз онжетид…»

«Сёзюм къаягъа садакъ окъ…»

«Энчини ариу кёрмейдиле…»

«Палитикагъа бек усталла…»

«Тохтамайла къутургъанла…»

Къартлыкъ бла ушагъым

Игилик

Назмучу жашлагъа сёзюм

«Намыс деген аз болду…»

Бызынгы къабырлары

Эски къумгъаныма

Не болур манга тасха?

Къайры кетди Эней улу?

«Учуп чыгъалмазса кёкге…»

«Къыйынды жашау халыбыз…»

«Мени сёзюм» деген китап чыкъгъанда жазылгъан назму

Мудах болма

«Муну айтхан акъсакъ Кязим…»

Къайсыннга

Керимге

Ёлюм келир

Къашха ийнегим

«Палахда белни къаты къыс…»

Жарлы бола

«Къаламым да арыгъанды…»

Эсгерме

Жарлы халкъым

«Къыйын кюн айтама сизге…»

Таукел этейик биз бюгюн

Ыразылыкъ

Осуят

 

16