«ИЙМАНДАН СОРА – ИЛМУ…»
Кязим хажини къаллай адам болгъанын игирек билирге сюйгеннге ма бу мен тёбен эсгерлик шарт окъуна тамамды. Бир жол, Кязим хажини сагъына келгенибизде, Шауаланы Миналдан манга быллай бир сейир зат айтды.
«Кязим сабий заманда, тенглери бла талада ойнай тургъан жерлеринде, эл аягъында аш юлешине тургъан хапар келеди да, бары да ары къуюлуп кетедиле. Кязим а, аякъчыгъындан болалмай, къалып къалады. Сора, алайны келе тургъан бир атлыны кёрюп, анга: «Мен уллу жаш болуп, арабчагъа иги юйренсем, – дейди, арабча юйрене тургъан заманчыгъы болады да, – сени ючюн Къуранны он кере окъурма, мени ол аш юлешиннген жерге элт», – деп тилегенди. Атлы да, сабий жашчыкъны ол таза сёзюне ышарып, Кязимни ол аш юлешиннген жерге нёгерлеринден эсе алгъаракъ окъуна жетдиреди. Кязим да, дейди, уллу болгъанында, ол киши ючюн деп, Къуранны он кере окъуп чыкъгъанды».
Ма он жыл андан бери, бу зат эсиме тюшген сайын, сейир этгенлей турама. Мен сейир этген не! Жюз бла эки жыйырма жыл чакълы заманны ичинде ол шарт Кязимни эллилерини эслеринде унутулмай тургъанын айтсанг а! Сабийлигинде берген сёзюне къартлыгъында да табыла билген Кязим! Ол сабий тазалыкъ Кязимни жюрегинде къартлыгъына дери сакъланып тургъаны сейирди да! Кертиси бла да, бу башхалагъа ушамагъан бир тауушлукъ адам болур эди ансы. Къаллай тазалыкъ, къаллай кертилик, къаллай адамлыкъ, акъыл-эс болургъа керек эди ол ачыкъ жюрекде! Ол шарт окъана тамам эди адамны атын ёлюмсюз этерге. Десем да, турады да айтылып сау бир жюз бла экижыйырма жыл чакълы заманны! Атам-анам ючюн деб а ненча кере окъугъан болур эди Къуранны! Кесилиги ючюн а?..
Берген сёзюне алай табыла билген, Къураннга, диннге аллай ийнаныуу болгъан!..
Да, хоу, Кязимча закий акъылманны жаланда аллай жюрек, аллай ниет ёсдюрюрге боллукъ эди!..
Китапды Кязимге хар нени да башы. Сабийлигинден башлап – къартлыгъына дери, къартлыгъындан сора да…
«Амал эт, эркинлик къолдан кетгинчи!» Амалы – Китапха жазыллыкъ затладыла – сууабы, этген игиликлери… «Эркинлик» дегени уа – жашау кеси!
Кязимни ангыламында жашау – ол эркинликди. Адамны дуниягъа келгени – эркинликге келиудю. Кеси башыны иеси, бир Аллахдан сора, адам кесиди. Анда иеси уа – мында этген ишлери.
Бу эркинлик санга ёмюрге берилмегенди, амал эт, эркинликден кетгинчи. Кетген а этерикбиз. Анда «эркинлигинг» мында ишинге кёре боллукъду. Анда «кёр шошлугъу уянырыкъды» къабыргъада эшик ачыллыкъды. Соруучула кирип келликдиле… Амал этген эсенг – онг жанындан келир сени Китабынг. (Анда да – Китап!) Амал этмеген эсенг а – «Китабынгы солдан алып келирле, «Окъучу!» – деп, бетин ачып берирле». Окъусанг а – амал этмегенинг жазылып!..
Олму тюйюлдю поэзия? – диннге ийнанмай, башхача ангыларгъа сюйгеннге? Ийнанмазчамыды не уа?..
Кетгенде да эркинликден кетеди адам. Тутулады… Сора ангылайды: мынды эркинлиги – ол азатлыкъ эди. Анда эркинлиги уа – мында жашаууна бичилген багъасы чакълы бир болгъанын…
Алыкъа хар зат да кеси къолунгдады.
Жаханим азабындан къутхарлыгъынг да… Ол а неди? Ол а – окъууду!
Окъусанг – Къуран анда нёгер болур…
Къуран нёгери болгъаннга уа – жаханим жокъду! Къуран – окъууну, билимни белгисиди. «Не ючюн Аллах кёкню, жерни жаратды?» Соруууна кеси жауап этеди:
Бизни ючюн Къуран, китап эндирди,
Гюнях, сууап, ахшы, аман билдирди…
Кязим ийманны бла илмуну неден да бийикге кётюреди:
Иймандан сора илму –
Хар ахшылыкъны башы,
Аллах сюйген адамны
Илму болур жолдашы.
Жахилни Аллах да сюймейди. Аллах да билимлини сюеди.
Анданмы адыргы этеди Кязим:
Китап окъуй билген – аз,
Жахил жарлы халкъыбыз,
Жашайбыз, тогъубуздан
Кёп болгъанлай ачыбыз. –
деп? Былай къарагъанда, бу тизгинледе не поэзия эслерге боллукъду, дерсе. Мен да кёп заманны алай сунуп тургъанма. Окъуй билген аз, халкъ жахил, къарангы, къарны тоюп жашагъан адамдан эсе ачыбыз кёп дегенча. Кязим а башха «ачлыкъны» юсюнден айтады – билим ачлыкъны, билимлибизден – билимсизибиз (тогъубуздан ачыбыз) кёп болгъанын.
Иги эслеп къарагъыз: «китап… жахиллик… жашайбыз – тогъубуздан кёп болгъанлай ачыбыз». Билим ачлыкъ бла къарын ачлыкъны бирлигинден чыгъады бир сейир фикир.
«Китап окъуй билген аз!» деп жарсыгъан Кязим…
«Эфендиле жарамайла, Китаплагъа къарамайла…» – дей тургъан…
Халкъына хайырны китаплада излейди – билимде:
Жарлы халкъым, кёп китапла окъудум,
Андан санга хайыр чыгъар деп турдум.
Ненча сёзю, аманаты, осуяты барды окъууну, билимни, китапны сартындан! Къаллай хурмети – окъуулу, билимли адамлагъа! «Терк башында билим алгъан» Чёпеллеу эфендиге, Дагъыстаннга барып, «жахилликге дарман излеген» (!) Хажи Локъманнга, «хар илмуну тамам билген» мубарик Сагъит эфендиге, «китапланы терк окъугъан» Шауаланы Керимге, Къайсыннга аталып жазгъан назмусунда да халкъына «аман китап» бергенин энчи белгилегенди! Кёз тиймесин дегенча айтханды.
«Къазахстанда да китапла жыйышдырыргъа кюреше эди…Жокъ эди китап окъугъандан сюйген заты… Кязим ёлгенде, къабырыны баш жанына китапларын да салгъан эдиле…»
Жашауун «тамамлагъан» назмусунда да «кёп китап окъугъанын» эсгереди:
Мен бир инсан. Жашадым, жанды отум.
Темир да тюйдюм, кёп китап окъудум…
Халкъыбызны кёчюргенлеринде, хар бири жолгъа бирер зат алыргъа кюреше эди. Кими жан къалдырлыкъ зат, кими эсде къаллыкъ зат…
Кязим а не алгъан болур эди биргесине?
Кязим хажини къызындан туугъан Солтанланы Юзейирге Кязим аппасыны кёчген сагъатын сорама. Да бек сейир зат айтхан эди.
«Кязим, тата, мен, алтыжыллыкъ, – биз ючюбюзден сора юйде киши болмайды. Келелле бир заманда солдатла… Биз, сабийле, бизге укол этерге келген сунуп, тёгерекге чач-тюк болабыз. Таш-агъыч артына бугъабыз. Къуууп жетип, тауукъ балаланыча жыйышдыргъан эдиле… Машинагъа жюклеп тебирегенлеринде, Кязим, къадалып, китапларын алыргъа кюрешеди. Бир китап къысымны алып арбазгъа чыгъар да, солдатла Кязимни къолундан китап къысымын бери тартып алгъан заманда, китаплары жерге тёгюлелле да къалалла. Жер къаны болалла… Кязим да, тыягъы къолундан тюшюп кетип, жыгъылады. Тёрт аякъланнганлай, китапларын жыяргъа кюрешеди. Солдатла къоймайдыла муну. Бу да къолуна алгъанын – ала да тарта, сыйыра, бир жанына быргъай… Аякълары бла ура… «Давай, старик, давай!..» – дей, ары-бери соза… Кязим жилягъан эди алайда… Аман жилягъан эди!.. Мен да, солдатла алай артыкълыкъ этгенлерине тёзалмай, къычырыкъ-хахай этеме… Алай ким болушурукъ эди бизге!.. Дуния жиляу-сыйыт болуп тургъанда!..
Марап туруп, солдатла кёрмеген заманда, чабып, Кязимни бир китабын алып, къойнума букъдургъан эдим… Артда, вагоннга жюкленип бара туруп, ол китапны Кязимге бергенимде, жарыгъан эди. «Ай, иги жашым сен!.. Ай, иги жашым сен!.. Не иги этдинг! Не иги этдинг! Дин китабымы келтирдинг, жашым! Дин китабымы келтирдинг!..» – дей, мени къойнуна къысып, башымы сылай, бизни къайры эсе да бир къарангыгъа алып кетген эдиле…»
Абдуллах Бегий улу.
КЯЗИМНИ ДИН НАЗМУЛАРЫ
* * *
Иймандан сора илму –
Хар ахшылыкъны башы.
Аллах сюйген адамны
Илму болур жолдашы.
КЁЧМЕНЛАНЫ ИСА ХАЖИНИ
НАЗМУСУ
Иса хажи айтханды:
«Биз Меккагъа барайыкъ,
Мухаммат файгъамбаргъа
Салауатла салайыкъ.
Уллу Аллахны жолунда
Тазаланып къалайыкъ,
Хар муслимге болуп сакъ, –
Тюз ниетден къарайыкъ».
Жолугъуп муслимлеге,
Саламлаша баргъанбыз.
Аллах-Карим жолунда
Жаназыла къылгъанбыз.
Иса хажи айтханды:
«Биз Меккадан келебиз,
Жахиллени барына
Тюз шагъатлыкъ этербиз.
Ийнанмагъан болса уа,
Уллу Аллах кёреди.
Муслийманны барына
Шафауатын береди».
Уялмагъыз, адамла,
Нюр Меккагъа барыргъа,
Хукмучуну юйюнде
Сууаплыкъла алыргъа.
Иса хажи айтханды:
«Биз Мисирге барайыкъ,
Суусуз-юзмез жоллада
Уллу Аллахны таныйыкъ...»
Сагъыннганбыз Аллахны,
Кааба ташны кёргенбиз,
Бызынгыда къартлагъа
Земзем суу келтиргенбиз.
Аллахны жолу бла
Барыр кюннге жетгенбиз,
Меккадан, Мадинадан
Нюрле алып келгенбиз.
Сан минг адам кёргенбиз,
Тамашагъа къалгъанбыз,
Андан сора ниетни
Хакъ жолуна бургъанбыз.
* * *
Бир Аллахдан киши жугъун жашырмаз,
Гюняхлыгъа жаннет эшик ачылмаз.
Сокъураныр Ибилисге алдатхан,
Себеп болмаз къыямат кюн Аллахдан.
Ахыратда азап токъмакъ тийдирир,
Андан сора жаханим от кюйдюрюр.
Харам болур кеси кесин ёлтюрген,
Тиширыугъа саякъ ниет келтирген.
Къайтышханнга болур кечим, мархаба,