Тюзлюк болмаз, анга асмакъ къурсала!
Жангылгъаннга кечим болсун тёрегиз,
Жаннет ючюн хакъ фарызын тёлегиз.
Учхан къушну къанатларын къайырма,
Азап берип, нёгеринден айырма.
Сюймекликни Аллах болур базманы,
Хайран этип, ол къуумады азланы!
Айырса да, къутхармайын хорлукъдан,
Хан болмады сюйгенлени къоркъутхан!
Сыйлы ханым, сыйсыз ишге ашыкъма,
Къара тутуп, сюйгенлени ачытма.
Къуш балагъа ёлюм азап сынатма,
Зухураны, ёксюз этип, жилятма!
Кёп жылланы аны тилеп тургъанса,
Энди анга зулму тёре къургъанса.
Кёп болгъанды къалабызда къара иш,
Къайдан тюшдю башыбызгъа бу бедиш?!
Къуллукъ этдим сарайда мен, жаш эдим.
Сен халкъынга, къыралынга баш эдинг!
Эрлеге, жигитлеге сакъ жюрюдюнг,
Ала санга керегин уста билдинг.
Энди къайда хан излеучю игилик?
Огъесе, айт, Арабмы этед бийлик?
Дунияны бойсундургъан уллу хан,
Энди кеси бойсундуму зулмугъа?
Барыбызгъа ашау, жашау излеген,
Болдуму ол ёз къызын да сюймеген?
Къыралына уста хукму этиучю,
Болдуму ол энди баш да кесиучю?
Бахир бла къол тутушхан уллу хан,
Болдуму энди ёз антын да унутхан?
Сыйлы ханым, оюм этип къарагъыз, –
Буруннгудан халкъгъа туура бу фарыз:
Бу дуния жалгъан болур, ётюрюк,
Жокъ адамгьа бу дуниядан элтирик.
Жокъ дунияда аны ахырын кёрлюк,
Жангыз бир хан болалмады ёмюрлюк.
Айтма сен да бу дуния мени деп,
Накъут-налмас кериуанла келир деп.
Алтын тахым ёмюрлюкдю демегин,
Ёз балангы жарлы болуп кёрмегин.
Алтын тахынг, накъут-налмас кериуан
Болалмазла Зухурагъа жан дарман.
Насып, бийлик, тах да къысха берилир,
Жалгъан дуния ёмюрлюкча кёрюнюр.
Бузулмайын къалмагъанды жангыз тах,
Къара жерге киредиле къул, патчах.
Аллах сюйген, масхап тутхан – файгъамбар,
Ол да кетди, ёлмезге деп ким тууар?
Базынмагъын жалдат тутхан балтагъа,
Балта болду кёп ханланы алдагъан!
Аллах бла файгъамбарны измиси:
Сабыр болур патчахланы игиси!
Сабыр болуп, ахшы тёре тёрегин, –
Къуш баламы азат болуп кёрейим!
Хубанны къадар ахшы айтханы жюрегин жумушатып, хан бир кесек заманнга кесин кертиси да дунияда ханланы бек асылы сунду, кёлю да толду, къарт къатын, ёзюрле да ыразы болурча, Тахирни азат этерге, Зухураны анга берип, тоюн этерге ырымы болду. Сакъалы къалтырай, кёзлери жарып, тёгерегине къарады: ханышаны бойнунда сынжырлары, жаухар-кюмюш тагьыулары, къулакъларында къалакъ сыргъалары зынгырдадыла, чайкъалдыла, къутсуз бети агъарды, кёгерди. Хан эгетле бла ханышаны арасында тёрт гуппур болуп, жортуп айланнган Арабны да кёрдю. Сакъалы угъай, энди башы къалтырап, кёлю толгъанын, иги ырымларын терк унутду. Къолун силкип, кетеригиз деген белгини берди, олсагъат окъуна Хубанны, эки билегинден тутуп, артха сюйреп кетдиле, ёзюрле да седиредиле. Болсада хан Тахирни, жалдатлагъа бермей, зинданнга атдырды.
Тахир къарангы, сууукъ зинданда къурушуп юч кюн турду. Андан хапар билмеген Зухура, Тахир не болуп. къалды деп, къалада жиляйды, таралады. Атасына барып, тилерге умут этди да, къатына къоймай: «Къысха заманда эрге берликме, кесин хазырласын!» – деп айтдырды.
Бир кюн хан агъач усталаны чакъыртып: «Сал басхыч ишлегиз, аны юсюне уллу кюбюр ишлеп салыгъыз. Тахирни, кюбюрге бегитип, Шат суууна атыгъыз!» – деп буюрду. Устала сал басхыч ишлеп, юсюнде кюбюрню орнатдыла, Тахирни, сыртындан жатдырып, кюбюрге салдыла. Элтип, Шат суууна атдыла.
Ол кезиуде Зухура, ханны буйругъун эшитип, тенг къызлары бла Шат суууну жагъасьша чыкъгъан эди. Эгетле, келтирип, Тахирни кюбюр бла суугъа атханда, Зухураны эси азып, тенг къызлары тутдула. Суу себип, сылап, эсине келтирдиле. Зухура, акъылын башына жыйып, кюбюрню ызындан чапды. Жыгъыла, къоба, иги кесек барды. Тахир, уллу къара кюбюрге бугъоу сынжырла бла тагъылып бара, Зухураны къычырыгъын эшитип, халын сезип, уллу кюч бла ёрге болургъа кюрешип, башын кюбюрден къаратды. Зухураны кёрюп, тарыгъыуларын айтды:
Къайгъы бла ууалдым,
«Тенгизге кеме салдым»,
Къайытмаз жолгъа атландым,
Эсен къал, Зухура-ханым!
Гитчеликден жан-тиним,
Айырылыр кюн жетди,
Жазыуунга тёз, тенгим!
Мен къатынгда турмадым,
Насып оюн къурмадым,
Малгъун къара Арабны
Къылыч бла урмадым.
Эки къуш тенг ойнагъан,
Бир биринден тоймагъан,
Бу дуния тюп болсун,
Бизни бирге къоймагъан.
Жанынг жаннга къошулуп,
Кёп кюн жюрюдюм бирге,
Жанча кёрген жан досум,
Болмадым эригирге.
Аллах къыйын жазгъаным,
Азапладан талгъаным,
Жолдашы жокъ жанында,
Не болур Зухура-ханынг?
Жилягъандан не файда, –
Кёз жашынгы кёрюр жокъ.
Жашагъандан не файда, –
Бизге насып берир жокъ!
Жарыкъ жайым ётгенди,
Къууанч айым кетгенди,
Мен жилямай не этейим, –
Къара кюнюм жетгенди.
Зухура – жан жулдузум,
Сууда жюзген къундузум!
Жюрегим къалай сюер
Башха жерлени къызын?
Жюрегими ортасы,
Минг хунерни устасы,
Тахир, сени къолунгда
Зухураны нохтасы!
Огъурсуз Шат сууу кесин сары къаялагъа, жарлагъа ура, кюбюрню уллу Багъдат тюзлерине алып бара эди. Ачлыкъ, суусаплыкъ, сюймеклик, ёлюм къазауатында сау къалгъан Тахир Зухураны кёрюрге термиле эди. Шат сууу, Тахирни ата журтундан узайта, юч кече бла юч кюн баргъанда, ол бийикде эркин учхан къушлагъа термиле эди, ала Зухураны кёрлюкдюле деп, сукълана эди. Бир кюн Тахир, алагъа къарап, назму бла былай тиледи:
Бийик учхан къушларым,
Зухурагъа барыгъыз:
Сау-саламат болурму,
Манга хапар алыгъыз.
Эркин учхан къушларым,
Хансарайгъа къайтыгъыз,
Шат сууунда Тахирден,
Соруп, салам айтыгьыз.
Азат учхан къушларым,
Сиз къалагъа къонугъуз:
Къайгъысы кёп Зухурагъа
Билек, къанат болугъуз.
Шат сууу жайылып, шош баргъан жашил аулакъла Гул патчахны жерлери эдиле. Шат суууну жагъасында аны уллу къалалары, къалаланы тёгереклеринде, аны кибик, уллу терек бахчалары болгъанды. Шат сууу, Тахирни элте, аланы сейирлик бахчаларыны ичлери бла барлыгъын да Зухура биле эди. Зухура Гул патчахны къызлары бла, къагъыт жазып, къагъыт алып, шагъырейлик жюрютюп болгъанды. Бу себепден, Зухура алагъа къагъыт жазып, Тахирни аманат этерге деди. Мычымай, аны жазып, эмчек анасыны къолуна тутдурду. «Анам, бу къагъытны Гул патчахны къызларындан бирине къысха тапдырырча эт», – деп тиледи. Зухураны эмчек анасы жолгъа атландырырча адам изледи. Аллай адам тапды. Нохтабауун да этип, жолгъа терк къурады. «Атынг, Шат сууундан терк барып, Гул патчахны жерлерине Тахирден алгъа жетерге керекди», – деп, аманат этди. Атлы, жюз алтынны хуржунуна салып, къагъытны къолуна алып: «Сизге – эсенлик, манга – саулукъ!» – деп, къуш учханча, жолну букъу этдирип кетди.
Зухураны къагъытында назму бла былай жазылып эди:
Бу къагъыт атланады узакъ жерге.
Саламат болугъуз сиз, алшы тенгле?
(Гул патчах, кеси сайлап киеулюкле,
Бермейин турамыды сизни эрге?)
Бу къагъыт – сизге къайгъы келечиси,
Иш болду жетмез кибик адам эси:
Зор атам, жесир этип Тахирими,
Къурагъанды Шат сууунда сал кемесин!
Терс тутду сюйгениме атам кесин...
(Малгъунла алгъандыла махкемесин!)
Алыкъа жан кёрмеген азап берди,
Унутуп этген антын, берген сёзюн!
Кюбюрге салып аны, суугъа атды,
Тенглерим, мени кюнюм анда батды.
Сакълагъыз, аурур болса жанларыгъыз,
Ол сизни жеригизге жетер чакъны.
Тахирни, суудан алып, сыйын кёрюп,
Кесине хурмет этип, намыс берип,
Къурагъыз мени ючюн азат тойла,
Сюймекликни сыйлылыгъын эсгерип!
Палах – ол санга, манга башха тюйюл,
Тюнене мен ачыдым, сен а – бюгюн.
Адамла бу дунияда, бирден болуп,
Кётюре келедиле жашау жюгюн.
Жети кече, жети кюн жол жюрюп, хапар атлысы Шат сууну бойнунда Гул патчахны къалаларына жетди. Ол кюн Гул патчахны къызлары къарауашлары бла айланыргъа бахчагъа чыкъгъан эдиле. Къызланы ызларындан бир къарт къатын къарай эди. Атлы, къарт къатыннга салам берип, не мурат бла келгенин ангылатды. Ол да, мычымай, бийчелерине тюбеп, атлыны жумушун айтды. Гул патчахны къызлары, къагъытны алып, окъуп, Зухураны саламын билдиле. «Къызла, суугъа къарай туругъуз, бир зат келип кёрюнсе, бизге хапар беригиз!» – деп, патчахны къызлары къалагъа кетдиле. Къарауаш къызла, къауум-къауум болуп, суу бойну бла ёрге жайылдыла. Уллу тюзлени юсю бла Шат сууу, кюзгюча, таза сюзюлюп келе эди. Бир заманда сууну юсюнде толкъунлагъа кёмюле келген бир зат эсленди... Къарауашла, чабып барып, Гул патчахны къызларына хапар бердиле. Ала, келип, къарасала, – сууну юсюнде сал, басхыч, аны юсюнде уа башы кёкге ачылгъан уллу кюбюр... Сора тамата эгеч былай айтды:
– Биригиз ийнар айтыгъыз. Кюбюрню ичиндеги Тахир эсе, ол жыргьа жууап къайтармай амалы жокъду. Тахир дунияда жырчыланы, ийнарчыланы устасыды.
Дюбюр жууукълашханда, ариу ауазы болгъан къыз былай жырлады:
Келигиз, къызла, учайыкъ,
Шат суууна къонайыкъ,
Тахир эсе бу келген,
Анга жууукъ болайыкъ.
Миннгеним къанга пара,
Билмейме, – къайда бара,
Ийман ахлу жокъмуду
Этерге манга чара?
Гул патчахны къызлары, къармакъланы чакъырып, кюбюрню Шат сууундан чыгъардыла. Тахирге къарагъанларында, аны ариулугъуна сейир этип, къатып къалдыла. Аны сыйлы кёрюп, Зухура айтханча, тойла, оюнла къурадыла, тюрлю-тюрлю ашла, ичгиле бла сыйладыла, омакъ кийимле кийдирдиле. Тахирни ариулугъу къызланы башларында акъыл къоймай эди. Къысха айтханда, Гул патчахны юч къызы да Тахирни бирча сюйюп, жюрек тамырлары, санлары эрип башлагъандыла. Тамата къыз Махим, чыдаялмай, Тахирге бу кюйню айтды:
Кюйдюрдюнг, Тахир, бизни,
Сакъ от жана тургъанлай.
Жарыкъ бересе, къарап,
Нюрден жаратылгъанлай.
Сыргъаларынг – маржан къуса,
Къызыл-накъут – сеники.