Ёлюп кетген Бахирни,
Жауламай жаш Тахирни,
Оюм этсек керекди.
Хан баласы сундуруп,
Сый берип, учундуруп,
Бар тилегин тындырып,
Тоюн этсек керекди.
Хазнабызны тенг этип,
Харакетле бюклетип,
Тюелеге жюклетип,
Берне берсенг керекди.
Болмай къаты, къарангы,
Узакъ этмей арангы,
Аллах берген балангы
Эрге берсенг керекди!
Ханыша, ханны юсюне сюелип, айталгъанын айтып, къызды. «Эй, жюйюсхан, уллу къыралгьа хан эсенг да, башынгда акъылынг жокъду, сант болгъанса, къызынгы къолунгда къуллукъ этип тургъан ёзюрюнгю къара уланына берирге айтаса, андан сора не ханлыгъынг къаллыкъды!» – деп, кёп масагъат этди. Ханышаны аузу от чагъады, боран салады. «Сен тели эсенг да, мен от ашамагъанма, барчы-келчиме жюрютюучю къул кишини жашына жангыз къызымы берирге! – деп, сёзню чорт салгъанды. – Бирси ханышаладан мени нем кемди? Мени къызым, ариулугъу дун-дуниялагъа айтылгъан Зухурам, бирси хан къызладан аман нек болады? Нек сындырыргъа керекме мен аны, этегине-женгине жетмегеннге берип? Хан келечиле, накъут-налмас жюкленнген тюе кериуанла сакълап тургъанымлай, бу не деген палахды! Хан, кеси ыразы болуп, жангыз къызын къулуна берирге, анга, журтун жыйып, той этерге, гёжефле жыгъышдырыргъа айтады! Аллайны мен айтып да эшитмегенме! Огъесе сен къартлыгъынгда хан болгъанынгы, атынг эшитилгенде, жер титиреучюсюн, душманларынг аллынгда тобукъланыучуларын унутханмы этгенсе?!»
Ханыша, аллайла айтып, къутура кетип, акъылдан шашханча, къычырыкъ этип, ауду. Аны сыйытына хансарайда болгъан халкъ жыйылды. Бабахай хайран болуп къалды.
Къатынладан асыл да жокъ дунияда,
Къатынладан чюйре да жокъ дунияда.
«Иги къатын тутсун, – дейик – хар киши!»
Аман тутса – кишини бармаз иши.
Сау къыралны титиретген уллу хан
Къатынына жюрютеди суу-къумгъан.
Жокъ эр киши, чюйре къатын бюкмеген,
Оноу да жокъ къатын бичип тикмеген!
Ханыша айтхан, Бабаханны юсюне сууукъ суу къуйгъанча, хош кёллюлюкден терк аяздырды. «Тюз келишмез, кертиси да, ёзюр бла хан жууукъ болуп тохтасала», – деп Ханышаны тюзге санады. Башына минг акъыл келди, билгични тилеги къабыл болуп, ол сабий кёргенде келген халаллыгъы кетди. Тахирге берген анты мутхуз болду. Кеси кесине былай айтды:
Бу сырны ким билгенди менден ёзге,
Амал бар ёзюрлеге къыз бермезге!
Тюз болмаз ол – тенг болуп къарауашха,
Хан къызы эрге барса къара жашха!
Баш уруп, арбазыма хан уланла
Ийсинле накъут-налмаз кериуанла.
Зухурам, ханыша болуп, бийлик этсин,
Тахир улан сарайымдан кери кетсин!
Шукур болсун, билмегенди бир киши,
Бахир бла сафар17 барып, болгъан ишни!
Болсада хан, акъылын ачыкъ билдирмей, ханыша бла кенгешди:
– Эй, сыйлы ханышам, уллу бийче, кёзюнг бла кёргюнчю – Арапны сёзюне ийнанма, фитначы отну тамызыр! – деди.
– Мен эшитгенме, кёргенме, энди сен да кёр, сен – ханса! – деп, амалгъа уста ханыша Бабаханны кесин юскюрдю.— Къызынгы алтын сарайынгда, гюл, терек бахчангда терилтип айланнган Тахирге сени кючюнг къарымаса – мен аны жерин терк тапдырырма! – деп, къаладан чыгъып кетди.
Хан, ачыуланып, къозуп, Арапны чакъырды да:
– Тахир бла Зухура, бахчагъа чыгъып, бирге тюбегенлей – манга билдир! – деп, буюрду.
Ханны айтхылыкъ терек бахчасыны жашнагъан заманы болгъанды. Дунияны жарытхан кюн, ол бахчаны башы бла аууп, батыш жанына жууукълашханда, Тахир бла Зухура къолларында да сазлары, сырыйналары бла бахчагъа келдиле. Арап, былай кёрюп, чапханлай ханнга жетип, хапар берди. Ол а, Арапны биргесине келип, Тахир бла Зухураны марап тургьанды. Андан хапарлары болмагъан къыз бла жаш, бир кесек айланып, къууушуп, безиреп, насыплы жаш кюлкюлери бла гитче жашил талачыкъда тохтагъандыла. Бир бирлерине къарап, сюймеклик тарыгъыуларын айтып башлагъандыла. Кёзлеринде сюймекликни ариу отлары жана эдиле. Жашлыкъ ишни къайгъысыз къайыкъларына минип, шош толкъунлада къалкъадыла. Арап: «Ай, ийсагъан, жагъалашсала эди, бир бирлерин къучакълап, уппа-чуппа этселе эди!» – деп, тилесе да, ала, бир бирге ариу ийнарла айтхан болмаса, намысларын атмагъандыла.
Тахир, сазда бир кесек мудах макъамла согъуп турду да, былай айтып жырлады:
Жюрегимде мудахлыкъ
Бир кюнде бир кетерми?
Хан, сёзюне табылып,
Бизни бирге этерми?
Жюрекдеги мудахлыкъ
Ёмюрге къалып турмаз.
Эки дуния бир болса,
Хан берген сёзюн бузмаз.
Жалгъан дуния ичинде
Къошулур кюн болурму?
Жюрекдеги къайгъыдан
Къутулур кюн болурму?
Жалгъан дуния жангырып,
Къошулурбуз, Тахирим!
Уллу ханны сёзю бар
Бир болурбуз, Тахирим!
Аллында кече Тахир аман тюш кёрген эди. Ол эсине тюшюп, мудах болду. Тахир Зухурагъа тюберге къууанып бара эди. Зухура да, бир ариу сууну жагъасында, сан-тюрлю гюл бахчада тохтап, аны чакъырады, терк жет деп ашыкъдырады. Энди бир чапсам жетеме дегенлей, Тахирни аллына бир къара ит чыгъып, аны Зухурагъа баргъан жолун кесди. Юсюне айланып, барыргъа, атларгъа къоймады. Тахир не къадар къазауат этип, амал излеп кюрешди эссе да, ол ит аны жибермеди. Мадарын тауусуп, тёгерегине къараса, бирси жанындан да бир гатча ит чыкъды. Эки да, бир болуп, Тахирни ортагъа алдыла, юсюне секирип, талап, жыртып башладыла. Тахир, калак итледен къачып къутулургъа деп, бир жанына секиргенлей, терен батмакъгъа тюшюп къалды. Андан чыгъаргъа не къадар адыргы этип кюрешсе, ол къадар терен батып бара эди. Тахир терлеп, кюйюп-бишип уянды.
Тахир бала ол кюн алайда къыйынлыгъына къыйынлыкъ къошулгъанын ангылагъанды, Зухурагъа айтмазгъа къаст этгенди. Болсада, аман тюшню жорасын ичинде букъдуралмай, сюйген къызына былай айтып башлагъанды:
Бир тюш кёрюндю манга:
Барайым дедим санга.
Эки ит, аллымы алып,
Барыргъа къоймадыла.
Барыргъа къоймадыла,
Кесилди мени жолум,
Эсиртди бу тюш мени,
Билмейме онгун, солун.
Тахир, къарады тюшюнг,
Ахшы тюйюл келиши.
Жазгъанны кёрмей туруп,
Къазгъаннга кирмез киши.
Душман кирир арагъа,
Тюшербиз ауарагъа,
Сени менден айырып,
Салыр жюрек жарала.
Къайгъы бла жубана,
Кюл болдум, жана-жана.
Не жерге атар бизни,
Билмейме, бу замана!
Кетген къайтмаз ызына,
Тюбемез хур къызына.
Жилярма сенден узакъ,
Этим-женим бузула.
Кёз жашым агъаагъа,
Къыйынлыкъ алдым жаннга,
Тахир, бу жалгъан дуния
Харамды сенсиз манга.
Бирге учхан эки къуш,
Бири къалса – бири жокъ.
Сау-саламат дунияны
Сенсиз манга кюню жокъ.
Хан, быланы кючлю, таза сюймекликден ёзге бир бирге хыянатлары болмагъанын кёрюп, ханышаны сёзюне къарап, кесини Аллахха туура антын бузаргъа дегенине иш да сокъураннганды. «Зухураны Тахирге берирге керекди, бермесек да, гюняхлы боллукъбуз», – деп, сагъыш этгенди. Ханышаны къатына чакъыртып, ишни болушун, бахчада кёргенин, акъылына келгенин да айтды. Быланы тойларын этерге хазырлан деп буюрду.
Ханыша, эрини айтхан сёзлерин жаратмай, башын ары-бери чайкъап, гызт-тызт этсе да, къылыгъын билиучю болур эди, – ачыкъ сёлешалмай, ичинден дерт этип кетгенди. Ол, хандан таша, кеси амалын кёргенди.
Ол жерледе аты айтылгъан бир хыйнычы къуртха къатын бар эди. Ханыша, къарауашларын ийип, аны къалагъа чакъыртханды. Жанында олтуртуп, ишни болушун айтханды, ангылатханды: «Не да болсун, хан Тахирден ёнгелерча, ол аны эрши кёрюрча эт», – деп, нохтабаууна жюз алтын бергенди*. «Иш мен сюйгенча болса, дагъыда жюз алтынынг хазырды», – деп ашыргъанды.
Къуртха, алтын ахчаларына къууанып, тепсеп, юйюне келгенди, сюйюнюп, алдаучу хыйны къапчыгъын алгъанды. Ары-бери жортуп, обур дууала-хыйлала окъугъанды. Ашхамм жулдуз чыкъгъандан сора, барып, жангы къабырдан топуракъ алгъанды. Ол топуракъгъа да жюз тюрлю обур-хыйла дууала этгенди, къуртхадан сора киши билмеген ханс суу бла басханды. Андан сора, келтирип, ханышаны къолуна берип, айтханды: «Хан, суусап болуп, ичерге шербет сурагъан заманда, бу топуракъны къошуп, шербетни ичинде эритип, ичир, сора сейирликлени анда кёрюрсе!» – Ханыша, къууанчдан толуп: «Энди бир кёрейим, ким айтхан болса да!» – деп, къуртханы хыйнысын эрине ичирирге тап заманны марап тургъанлай, бир кюн хан, суусап болуп, шербет изледи. Ханыша, жарыкъ болуп, шербет жарашдырды, къуртха айтханча этип, ханны сейирине къарады. Болсада хыйныгъа тели ханыша базыннганлыкъгъа, ол ханнга не эди, – тюрлендирмегенди.
Кюнле озгъандыла. Уллу ханладан келечиле келе эдиле, Зухура къатына къоймагъанды. Хан ханлыгъын этди, хан жууукълугъун изледи.
Бир кюн а, сакъалын къалтыратып, къыжырыкълап, былай буюрду:
– Тахир бла Зухураны бир жерде къоймагъыз. Тахир сарайдан тышында, башха юйде турсун! Зухураны къатына жанламасын!
Сёзюне ётюрюкчю, хыянатчы болгъан хан, бу буйрукъну бергенден сора, эки сюйген бир бирден айырылдыла. Жерни юсю, дунияны башы былагъа къарангы, тар болду. Бир бирге термилген жарлы жанланы сюймекликлери, от-жалын болуп, онгларын ала эди. Бирге туруп да бир бирлеринден тансыкълыкъларын алалмагъан Тахир бла Зухура энди кёкде къанатлыла, жерде кырдыкла жазыкъсынырча болдула. Тахир, саз согъуп, кюй айтып, кесин жап-сара эди. Бир кюн Тахир, хайран болуп, Зухураны аты бла бу кюйню айтханды:
Айып этмегиз, тенгле,
Сабырсыз болса жаным.
Зухурадан айырылгъанлы
Къарангыды заманым.
Кёп къыйналдым, жилядым,
Тели, хайран, сылхыр мал!
Дуния тар, къарангы –
Жокъду бизге бир амал!
Тахир жюрек къайгъыларын, тарыгъыуларын, Зухурагъа сюймеклигин, быллай кюйле, ийнарла этип, жоллагъа, баргъан суулагъа айта эди. Жюреклери такъыр адамла, махаббат отунда кюйгенле, жырны магъанасын, багъасын билгенле Тахир айтханланы жыйып, излеп, табып, кеслерини тефтерлерине жаза эдиле, халкъ жыйылгъан жерледе жырлай эдиле. Сюймекликни сыйлылыгъын билгенле аланы бир къауумларын Зухурагъа да тапдыра эдиле. Алай бла сюйгенлени хапарлары дуниялагъа жайыла эди.