Къалырма мен халкъымы!

 

Жарлы халкъым! Кюрешдим:

Асыу болур деп сёзюм.

Санга игилик тилей,

Жашайд дунияда Кязим.

 

1907

 

        Бузжигит

 

                1

Сюймеклик, жаннет чыпчыкъ

Келген кибик, келеди,

Инсанланы барына

Ол кёп къууанч береди.

 

Алай бу тар дунияда

Аны да къанатларын

Къоядыла кюйдюрюп

Артыкълыкъны отлары.

 

Аны хакъында кёпле

Ачы назму этдиле,

«Сюймеклик – кезиусюзлей

Къуругъан терек! – дедиле.

 

Сюймеклик тели этип,

Межнун кетгенди тюзге,

Аны хапары, къуугъун

Сёзюча, ачыды бизге.

 

Ол хапар тамам ушайд

Кечеги ожакълада

Улуй айланнган желге,

Келип къыш узакъладан.

О, Лейля бла Межнун!

Сизни хапарыгъызгъа

Кязим да кёп жиляды,

Кюйдю къадарыгъызгъа.

 

Низами, Навои да,

Кюйюп-бишип, жаздыла,

Алтын сёзлери бизге,

Жаннган отча, къалдыла.

 

Физули! Ачы назмун

Жюрегими, сюнгюча,

Тешип ётдю, – жилядым,

Атам бюгюн ёлгенча.

 

Кёп такъырлыкъ сынагъан

Сюйгенлеге сёзюгюз

Асыу болду, кёп азап

Кёргенликден ёзюгюз.

 

Алай Межнун энтда да

Айланад къара тюзде, –

Азаплыкъ да, зорлукъ да

Аз тюйюлдюле жерде.

 

Сюймекликни чыпчыгьы

Энтда къанатсыз къалад,

Сюймекликни тереги

Кезиусюзлей къуу болад.

 

Энтда Фархад къаяны

Тешип бошамагъанды,

Энтда да Ширин анга

Сарнауун къоймагъанды.

 

Зорлукъ жетген жигитле

Ёлелле, жоюлалла,

Жюреклери ёмюрде

Жанып тургъан отлалла.

 

Алайсыз жашау, кече

Кибик, къарангы болуп

Къалыр эди, сау дуния

Бёрю улуудан толуп.

 

Андан башлайма сизге

Бузжигитни хапарын,

Сау эталлыкъча Шаркъны

Ол эски жараларын.

 

Менден кёп да устала

Жырлай келдиле аны, –

Кёплеге жарсыу берди

Бузжигитни къадары.

 

Хар тауну кеси сууу,

Кеси жыры, булбулу,

Тауда да жюрюсюн деп,

Айтдым бу таурухуму.

 

Залимлик жойгъанланы

Кёлю барла сыйлайла,

Кезиусюз ёлгенлеге

Сау къалгъанла жиляйла.

 

Бузжигит да бириди

Кезиусюз ёлгенледен,

Субай санларын зорлукъ

Къабыргъа кёмгенледен.

 

Ахлуларым, барыбыз

Бузжигитни сыйлайыкъ,

Анга, къарындашыбыз

Ёлген кибик, жиляйыкъ.

2

Тау элде жашагъанды,

Дейле, бир юй устасы.

Сора ол къарт болгъанды,

Чачын-башын чал басып.

 

Кёплеге юй ишлегенд.

Къууана ол ишине,

Ол юйлени барысын

Ишлегенча кесине.

 

Бузжигит деген жангыз

Жашы болгъанды аны,

Аны бла бирге эди

Ол къарт устаны жаны.

 

Атасы жашын, кеси

Кибик, юй уста этгенд,

«Мен ёлсем, усталыгъым

Санга къаллыкъды», – дегенд.

 

«Усталыкъ, – дегенди ол, –

Барыбыздан да уллу.

Ансыз къалса – кюнсюзлей

Къалыр эди адам улу.

 

Усталыкъ сюймекликге

Бла кюннге тенг болад,

Устала ёлгенликге,

Усталыкъ саулай къалад.

 

Биз, устала, дуниягъа

Ишлер ючюн тууабыз,

Сууукъ, тилсиз ташланы

Биз жырлагъа бурабыз.

 

Ташладан, агъачладан

Биз хастанла этебиз,

Аланы бу дуниягъа

Къоюп, алай кетебиз.

 

Мен жашадым дунияда,

Кишиге хата этмей,

Усталыкъ ишден сора

Бир башха зат излемей.

 

Бу хыйла кёп дунияда

Жаннга хыйла этмедим,

Кесим жашасам, бары

Тюп болсунла демедим.

 

Бу артыкълыкъ кёп жерде

Бир артыкълыкъ этмедим,

Къан кёп тёгюлген жерде

Инсан къанын тёкмедим.

 

Къолларьша къан угъай, –

Тытырла жагъылдыла.

Юйлерим шахарымы

Айбатлыгъы болдула.

 

Мени къатылыгъымдан

Бир сабий жилямады,

Бир жарлы, бир къарыусуз

Атанга чамланмады.

 

Олду мени насыбым –

Мен ырахат ёлюрме,

Бар усталыгъымы да,

Балам, санга берирме.

 

Жерим мени кесине,

Ыразы болуп, алыр,

Жерими ташы манга,

Къууанып, сын таш болур.

 

Иш, усталыкъ дунияда

Кюнюм болдула мени.

Мен ёлсем, усталыгъым

Къалыр юсюнде жерни.

 

Ташны да, агъачны да,

Топуракъны да сюйюп,

Жашадым мен жеримде,

Жашау къыйматын билип.

 

Сен да алай жашасанг,

Жарсымам къадарыма,

Ол заманда ырахат

Жатарма къабырымда.

 

Сен – жангыз балам, жаным,

Кёз жарыгъымса мени.

Атанг жашагъаныча,

Жаша юсюнде жерни.

 

Махтау келир кесиме

Деп, ачытма кишини,

Аны ючюн тёкдюрме

Кёз жашын бир сабийни.

 

Махтау деген чарс кибик

Бир затды бу дунияда.

Бир сабий къууандырсанг,

Ол бийикди махтаудан.

 

Махтау, байлыкъ да кетер,

Кертилей къал тюзлюкге,

Дунияда бир зат жетмез

Халаллыкъгъа, игиликге.

 

Сен ишни, усталыкъны

Жарыкъ кюннге тенг этип

Жаша жерде, алагъа

Тенг болгъан зат жокъду деп.

 

Сора ала да санга

Бу дунияны къууанчын

Сынатырла, насыпны

Эшигин кенгнге ачып.

 

Къууанч, бушуу да келир, –

Кезиу болалла ала.

Не азап сынасанг да,

Адамлайын къал, балам!»

 

3

Бузжигит ёсдю, жетди

Атасыны къолунда,

Хунери бар, – юйренди

Юй устасы болургъа.

 

Акъылбалыкъ болду ол,

Кёп затлагъа жарады,

Кёргенине эс этип,

Сюйюп, соруп къарады.

 

Адам угъай – файгъамбар

Берди делле хунерин,

Ол да, кюнюн къызгъанмай,

Этед къолдан келгенин.

Атасына нёгерге

Барады юй  ишлерге:

Къолу жетген нюр жанып,

Къалады халкъ сейирге.

 

Ташмы жонса, жан салып, –

Къоймайды кюн тийдирмей.

Агъачны уа агъачха

Къошхан жерин билдирмейд.

 

Аууркъарам, аз сёзлю,

Сабыр халлы, терк ишли,

Ата, ана ийнагъы,

Айтхан сёзге келишли.

 

Къарт уста, таукел болуп,

Бузжигитни чакъырды;

Жолуна алгъыш этип,

Окъургъа атландырды.

 

*  *  *

Кёп къыйналып, кёп жюрюп,

Шаркъ жерине келгенди,

Кёпле кёрген Мисирни

Бузжигит да кёргенди.

 

Юйренди ол ишине

Багъдад бла Мисирде,

Буруннгу къалалагъа,

Межгитлеге бюсюреп.

 

Кюмюшчюню шекирти

Болду. Бир ауукъ кетди, –

Алтын соза юйренди,

Багъыр, кюмюш эритди.

 

Элине къайтып келди,

Анасын къууандырды,

Бузжигит къаллай уста

Болгъанын халкъ таныды.

 

Къолуну усталыгъы,

Саныны ариулугъу

Кёп жерлеге жайылды,

Жаратып гитче, уллу.

 

Ханладан келечиле

Келдиле аны кёре,

Усталыкъ излегеннге

Бузжигит болду тёре.

4

Къарт уста, хыйсап этип,

Айтды бир шош ингирде: –

Бузжигит ёсдю, жетди,

Заманды юй этерге.

 

Бармыды элде, журтда,

Бир кёзю къарагъаны?

Жарыкъ этип жашауун,

Ишине жан салгъаны?

 

Уллу эди устаны

Сюймекликге хурмети.

Усталыкъгъа айтханча,

Анга да – ёмюрлюк! – деди.

 

Сюймеклик – жаннет чыпчыкъ

Болгъанын билип келди,

Усталыкъча, аны да

Хар затдан сыйлы кёрдю.

 

Бузжигит киши болуп,

Жетгенде да къадары,

Сюймекликни жарыгъын

Сурады ол, къадалып.

 

Сюймеди ёз анасы

Жашха ачыкъ болургъа, –

Туура салып кенгешни,

Бузжигитге сорургъа.

 

Этген муратларын ол

Жаз тил бла санады,

Бузжигитим эштир деп,

Умут этип къарады.

 

– Ана сюйген баланы

Жарыкъ болур къадары,

Къарт болса ата-ана,

Аз болур юй мадары.

 

Къанатлы уя ишлер,

Жашаргъа нёгер излер.

Жангыз болса баласы,

Женгил жетерин сюер.

 

Бала учар бийикге,

Жетер кёп игиликге,

Кеси сюйген – насыпды,

Къуш къанатды жигитге.

 

Къара чачлы къыз алсанг,

Къатапала бичерме,

Халкъ жыйылып тоюма,

Къара сыра сюзерме.

 

Алтын чачлы къыз алсанг,

Акъ дарийле бичерме,

Халкъ жыйылып тоюма,

Бал бозала сюзерме.

 

Къара кёзлю къыз алсанг,

Къауракъ къаптал бичерме,

Хан къонакъла чакъырып,

Хант къангала тизерме.

 

Ала кёзлю къыз алсанг,

Ала жыйрыкъ бичерме,

Айгъа, кюннге тенг этип,

Алгъыш эте кетерме...

 

Да жокъду Бузжигитни

Жюрегин арсар этген,

Кече тынчлыгъын алып,

Жашауун жарыкъ этген.

 

Уялып, бети тола,

Бир жанына кетеди,

Ана сюйген жан бала

Адеп, намыс этеди.

 

Ата-ана билмеди,

Баласы не кёрюрюн,

Сюймеклик толкъун, уруп,

Аны жерге кёмерин...

 

Бузжигитге жол чыкъды

Узакъгъа атланыргъа,

Къарт устаны къууанчы

Тюшдю кёп сакъланыргъа.

 

Кёп жерлеча дунияда,

Ол жерни да кесини

Бар эди хукмат этген

Аскери, ханы, ёзюрю.

 

Айта эдиле ханны

Тюзд деп ниети, иши,

Аны зорлугъун кёрюп,

Тарыкъмай эди киши.

 

Ханлыкъ жери жетеди

Тенгизлеге, узакъгъа.

«Аны кюйюнден адам

Тюшмегенди тузакъгьа», –

 

Дей эдиле билгенле,

Ханны махтап, бюсюреп.

Мени сартын, болмады

Аллай хан жер юсюнде!..

 

Тузакъсыз хан – хан болмаз,

Хан эсе – хал сурамаз,

Кёп халкъланы къул этип,

Жесир жекмей туралмаз.

 

Къул жегилген жерде уа

Тюзлюк атасы ёлюр,

Хан той этсе юйюнде – 

Халкъгъа къыйынлыкъ келир.

 

Жомакъда къыйын тюйюл

Ханны огъурлу этген,

Тюзлюгюн, сёзюн айтып,

Анга сый, махтау берген.

 

Къанатлыгъа тил чыкъгъан,

Бир жигит барын жыкъгъан – 

Жомакъда сейирмиди

Ханны да иги суннган?!

 

Жашау а жомакъ тюйюл, – 

Кёрдюк агъын, къарасын:

Хар хан да халкъ къанында

Къалайды зор къаласын.

 

Мен кёрмедим бир ханны

Жарлыгъа бет этгенин,

«Ол да адам баласыд,

Бир солусун!» – дегенин.